کارکرد اسطوره

اسطوره واژه ای است که بارها آن را شنیده ایم و داستان های زیادی را نقل کرده و سپس به اسطوره نسبت داده ایم

اسطوره واژه ای است که بارها آن را شنیده ایم و داستان های زیادی را نقل کرده و سپس به اسطوره نسبت داده ایم. شاید اسطوره در عصر ما داستان های خیالی ساخته بشر در دوره های نخست به حساب بیاید، اما انسان ها در آن زمان اعتقاد راسخی به آن داشته و از آنها برای تفسیر پدیده هایی بهره می بردند که در طبیعت رخ می داد ولی آدمی از توجیه این حوادث عاجز بود.‏

اما اگر بخواهیم تنها کارکرد اسطوره ها را در زندگی بشر توجیه پدیده های طبیعی در جهان بدانیم، قدری نسبت به قدرت ذهن انسان ها در دوران قبل از تاریخ، بی انصافی کرده ایم. حتی شاید این کارکرد از اسطوره یکی از پایین ترین سطوح کارکرد آن باشد. یکی از خصوصیات فکر آدمی داشتن قوه تخیل است. بی شک انسان ها در هر دوره زمانی از این قوه بهره می بردند. اگر قرار بود اسطوره ها فقط راهی برای توجیه پدیده ها باشند، شاید نیازی به این همه اغراق، زیبایی و تفصیل در آنها نبود. در صورتی که هر کدام از اسطوره ها همچون داستانی روایت می شوند و این شیوه با بیان مطالب علمی (یا حتی مطالبی که سعی دارند علمی باشند) چندان سنخیتی ندارد. بلکه اسطوره ها شاهدی بر ذهن فعال و نوآور بشر اولیه می باشند. ‏از طرفی اسطوره ها تنها اختصاص به جهان طبیعی ندارند. برخی از موجودات اسطوره ای نماد شجاعت، ترس، پیروزی و این قبیل از مفاهیم می باشند که به طور مستقل از جهان مادی قرار گرفته اند. از این رو انسان ها به اسطوره ها برای بیان آنها رو آورده اند تا آنها را به صورت نمادهایی بروز دهند.

شاید بتوان این مفاهیم را به برخی از مسائل مابعدالطبیعی هم تعمیم داد. مثلا برخی از آیین هایی را که در آن روزگار اجرا می شدند می توان با در نظر گرفتن اسطوره ها به عنوان عالمی مافوق عالم مادی معنا بخشید. این رسوم ارتباطی را بین عالم بالا و انسان ها برقرار می کرد و می توانست حتی در آرامش روحی و معنوی ایشان مؤثر واقع شوند. زیرا انسان به دنبال آن است که هر چه را که به صورت محدود در خود می یابد، در موجود(یا موجوداتی) کامل تر جستجو کند. پس اسطوره ها بهترین دستاویز در آن زمان برای رفع نیازهای معنوی محسوب می شده اند. البته باید در نظر داشت که انسان به موجودی که آن را برتر از خود می یابد، تمایل دارد. حتی در مواردی آن را الگوی خود می داند و از آن اطاعت می کند. از این رو افرادی که به این موجودات اسطوره ای اعتقاد داشته اند، آنها را می ستودند و یا برای آنها احترام ویژه ای قائل بودند. به همین سبب سعی می کردند که زندگی خود را در جهت رضایت آنان تنظیم کنند. پس اسطوره ها در زندگی شخصی و اجتماعی انسان ها وارد می شدند و فقط بعد طبیعی نداشتند.‏

برخی از افراد اسطوره ها را با علم کنونی مقایسه کرده و معتقدند علم جایگزین مناسبی برای اسطوره هاست. شاید این مطلب صحیح به نظر بیاید ولی نمی توان به این راحتی از جایگزینی اسطوره با علم سخن راند. شاید بهتر باشد ابتدا «جایگزینی» را تعریف کنیم. اسطوره ها در زمان خود مسیری را می پیمودند و در آن راه موفق هم بودند، یعنی توانسته بودند نیاز انسان ها را تا حد ممکن برطرف کنند و پاسخی برای سئوالات ایشان (بدون در نظر گرفتن صدق و یا عدم صدق) بیابند. سپس با تغییر روش زندگی بخصوص با آشنایی با ادیان الهی و خالق پدیده ها، دیدگاه بشر درباره جهان، آفرینش و حتی خودش نیز تغییر کرد و حال بشر با این نگرش جدید شروع کرد به توضیح آنچه که تا کنون تفسیرش به عهده اسطوره ها بود. اگر این گونه به عبارت جایگزینی بنگریم می توان اسطوره و علم را «هم مسیر» بدانیم. شاید مطالبی که گذشتگان به عنوان اسطوره ها می پنداشتند در ذهن آنها وجود داشته است. به این صورت که مثلا فردی که در سیاهی شب به کوه ها نگاه می کرده واقعا آنها را همچون دیوی می پنداشته و تنها به توصیف آنچه دیده می پرداخته و گمان می کرده که این کوه همان موجودی است که می بیند. علم امروزی هم همین خاصیت را دارد.

دانشمند با توجه به دیده ها و انتظاراتش مدلی ارائه می دهد که در بسیاری از موارد با گذشت زمان ثابت شده که مطابق با واقعیت نبوده است و نظریه دیگری جای آن را می گیرد. حتی شاید بتوان گفت علم امروزی بر مبنای اسطوره ها بنا شده، زیرا علم را دانشمندانی پیش می برند که افکار و عقایدشان در جامعه ای شکل گرفته که همین اسطوره ها را پرورانده و نقل کرده اند. در این دیدگاه نمی توان علم را واقعا از اسطوره تفکیک کرده و یکی را جایگزین دیگری کرد.‏

علی نیکبخت