نگاه اسلام به کنیزان اسرای جنگی

یکی از ایرادات سنگینی که به دعوت پیامبر ص و همچنین عملکرد ایشان در دوران حکومت مدینه می گیرند موضوع اسیران و خاصه کنیزان می باشد

نگاه اسلام به کنیزان ( اسرای ) جنگی

مقدمه :

یکی از ایرادات سنگینی که به دعوت پیامبر(ص) و همچنین عملکرد ایشان در دوران حکومت مدینه می گیرند موضوع اسیران و خاصه کنیزان می باشد .

این ایراد در دو قسمت زیر برجسته شده و بر سر کلیت دعوت توحیدی اخلاقی پیامبر(ص) کوبیده می شود :

۱- تایید اسارت در اسلام

۲- دستور به تصاحب کنیزان ( هر چند شوهر دار )

متاسفانه ، ایراد کنندگان اولیه ، بدون اطلاع درست از مبانی دعوت پیامبر(ص) و شرایط تاریخی عصر نزول و محدودیتهای حکومتی او و همچنین درک مردم از حقوق انسانی و حد پذیرش آنها ، با موضوع اسارت بصورت حتی خصمانه ، با رویکرد نفی دین اسلام ، برخورد کرده و در این راستا ، هر گونه گزارش تاریخی نادر و یا غلطی را از لابلای گزارشهای مختلف انتخاب و برای اثبات ادعاهای خود بکار گرفته اند .

در این مجال اندک ، قصد بررسی موضوع از منظر تاریخی و شرایط عصر نزول نیست ، بلکه ( با توجه به تفسیر حضرت آیه اله عابدینی از فقهای نو اندیش و صاحب نظر ) اجمالا به سه اصطلاح ‹ ما ملکت ایمانکم = آنچه از گذشته در تملک شماست › و ‹ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ = کنایه از گرفتن اسیر › و ‹ اسیر › می پردازیم :

الف ) ما ملکت ایمانکم

به ادعای شبهه افکنان ، آیاتی که مشتمل بر جمله فوق هستند ، اجازه تصاحب کنیزان ( اسرای زن ) را به سربازان مسلمان می دهد .

جواب :

با نگاهی اجمالی به آیات قرآن ، ۱۵ آیه وجود دارد که به اسرا و کنیزان جنگهای قبل از اسلام اشاره می کند که با " ماملکت ایمانکم " عنوان میشود .

این جمله از فعل ماضی ( زمان گذشته ) استفاده کرده که به کنیزانی اشاره میکند که در جنگهای قبل از اسلام به اسارت اعراب درآمده و در خانه و یا شهر آنها زندگی می کنند و حداقل ۱۴ سال از اسارت آنها میگذرد و هیچ ارتباطی به اسرای جنگهای پیامبر(ص) ندارند .

و دقیقا ، دستور به رعایت اخلاق و حقوق در مورد آنها ، در حد زنان آزاد ، در آن آیات موج میزند ، که به بهانه کنیز بودن ، رهایشان نکنند و یا مورد آزار و یا تضییع حقوق انسانی قرار ندهند . **

بطور مثال :

• وَ مَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ مِنْکُمْ طَوْلاً أَنْ یَنْکِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ مِنْ فَتَیاتِکُمُ الْمُؤْمِناتِ ۱

و هر کس که توانایی ازدواج با زنان (آزاد) پاکدامن با ایمان را ندارد ، می تواند با زنان پاکدامن از بردگان با ایمانی که در اختیار دارید ازدواج کند .

• وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ النِّساءِ إِلّا ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ ۲

و زنان شوهردار (بر شما حرام است) مگر آن ( اسرایی ) را که از قبل مالک شده اید .

• وَ اعْبُدُوا اللهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبی وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ ۳

و خدا را بپرستید; و هیچ چیز را همتای او قرار ندهید; و به پدر و مادر، نیکی کنید ; همچنین به خویشاوندان و یتیمان و مستمندان، و همسایه نزدیک، و همسایه دور، و دوست و همنشین، و واماندگان در سفر، و بردگانی که مالک آنها هستید .

ادامه دارد :

ب ) اسیر

آنچه که از آیات قران در مورد ‹ اسارت › و ‹ اسیر › دریافت می شود ، همان اصل عمومی موجود در قوانین همه ملتها در جنگها بوده که لازمه هر عملیات جنگی بوده و هنوز هم هست .

ولی علیرغم رفتارهای غیراخلاقی عرب قبل از اسلام ، با اسرای جنگی ، اخلاقی فراتر از آنچه که در تصور عرف اجتماعی آن عصر بوده ، در دستورات قرآن دیده می شود .

که در سه قسمت قابل توجه است :

• جواز اسارت گرفتن به شرط خاتمه جنگ

ما کانَ لِنَبِیٍّ أَنْ یَکُونَ لَهُ أَسْری حَتّی یُثْخِنَ فِی الْأَرْضِ ۴

هیچ پیامبری حق ندارد اسیرانی [از دشمن] بگیرد، تا کاملاً بر آنها پیروز گردد .

• الزام به آزاد کردن اسرا

فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ کَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّی إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً ۵

و هنگامی که با کافران در میدان جنگ روبه‏رو شدید گردنهایشان را بزنید ، ( و این کار را همچنان ادامه دهید ) تا به اندازه کافی دشمن را در هم بکوبید؛ در این هنگام اسیران را محکم ببندید ؛ سپس یا بر آنان منّت گذارید ( و آزادشان کنید ) یا در برابر آزادی از آنان فدیه [= غرامت‏] بگیرید .

نکته مهم : نکته بسیار مهم و اخلاقی که در این آیه موج می زند ، لزوم آزاد سازی اسیران می باشد ، که باید یا بدون اخذ معادل و یا گرفتن معادلی انجام گیرد . و هیچگونه دستوری مبنی بر نگهداری به اجبار و یا تملک آنها نمی دهد .

اما مهمتر از نکته فوق ، تقدم آزاد سازی اسیران ، بدون اخذ معادل ( چه مالی و چه غیر آن ) می باشد که بیانگر توجه عمیق اسلام ، به حقوق انسانی اسیران بوده که به هیچ وجه نباید به بهانه های مادی و یا غیره پایمال شود .

• رعایت همه حقوق انسانی اسرا

إِنَّ الْأَبْرَارَ ..... وَ یُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا ۶

و غذای (خود) را با اینکه به آن علاقه ( و نیاز ) دارند، به «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» می‏دهند!

همانطور که از آیات مختلف قرآن و بخصوص آیه زیر برداشت می شود ، ابرار و نیکان ، بالاترین مقام را نزد خدا داشته که برجسته ترین ویژگی آنها ، انفاق و بخشش آن چیزی است که به آن دلبسته اند .

لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون و ما تنفقوا من شی‏ء فان الله به علیم ۷

هرگز به (حقیقتِ) نیکوکاری نمی رسید مگر این که از آنچه دوست می دارید، (در راه خدا) انفاق کنید; و آنچه انفاق می کنید، خداوند از آن آگاه است.

که در آیه فوق الذکر ( ۸ سوره انسان ) ، یکی از مصادیق این بخشش را ، بخشش به اسیران معرفی می کند .

هر چند در روایات رسیده از پیامبر(ص) و سیره ایشان در جنگها نیز ، موضوع مذکور کاملا صراحت دارد که به یک مورد اشاره می شود :

و روی عن الزهری روی عن النبی قال لأصحابه فی الأسری: استوصوا بهم خیرا. فکان أبو العاص بن الربیع یقول: کنت مع رهط من الأنصار و کان التمر زادهم و الخبز معهم قلیل، وکنا إذا تغدینا أو تعشینا، أکلوا التمر و آثرونی بالخبز، حتی إن الرجل لتقع فی یده الکسرة فیدفعها إلی، جزاهم الله خیرا. وکان الولید بن الولید بن المغیرة یقول مثل هذا ویزید: وکانوا یحملوننا و یمشون. ۸

از زهری برایم ( واقدی نویسنده کتاب مغازی ) روایت کردند که پیامبر (ص) فرمود: درباره اسیران نیکو رفتار کنید .

در این باره ابو العاص بن ربیع می‌گوید: من در دست گروهی از انصار اسیر بودم، خدا خیرشان دهد، هر گاه شام یا نهار می‌خوردیم نان را که بسیار کم بود به ما اختصاص می‌دادند و خودشان خرما می‌خوردند. گاه در دست بعضی فقط یک قطعه کوچک نان بود، و همان را هم به من می‌دادند . ولید بن مغیره هم این موضوع را تأیید کرده و افزوده است: انصار ما را سوار می‌کردند و خود پیاده می‌رفتند.

و در یک کلام :

آنچه که از آیات قرآن و سیره پیامبر(ص) در مورد اسیران جنگی فهمیده می شود به شرح زیر است :

• مسلمانان ، در صورتی مجاز به گرفتن اسیر هستند که جنگ مختومه شده باشد .

• پس از خاتمه جنگ ، بایستی همه اسرا آزاد شوند ( بدون اخذ معادل و یا با اخذ آن ) .

• در مدتی که اسیری دست شماست ، موظف به رعایت حقوق انسانی او مثل بقیه هستید .

** البته آن دسته از اسرای زنی که در جنگهای اسلام ، به هر دلیلی حاضر به بازگشت به قبیله و منطقه خود نبودند ، جهت امکان تهیه یک سرپناه برای آنها و جلوگیری از آسیبهای روانی و اجتماعی ، شامل این احکام نیز می شدند .

محمد صالحی

زیرنویسها :

۱- نساء – ۲۵

۲- نساء – ۲۴

۳- نساء – ۳۶

۴- انفال – ۶۷

۵- محمد – ۵

۶- انسان آیات ۵ تا ۸

۷- آل عمران ۹۲

۸- المغازی، واقدی، ج ۱، ص ۱۱۹ ص ۸۰ عربی ، ص ۷۳ ترجمه دامغانی ( متن ۸۸)