شاهی با تازیانه یا شاخه نیلوفر

دروازه ملل به اعتقاد بسیاری, یک تالار انتظار برای ورود به پارسه یا تخت جمشید بوده است در دو طرف این دورازه بزرگ, دو گاو بالدار دیوارهای درگاه را بر پشت خود نگاه داشته اند

● تصویر خشایارشا در سنگ‌نگاره تخت جمشید

خدای بزرگ اهورامزداست، كه این زمین را آفرید، كه آن آسمان را آفرید، كه مردم را آفرید، كه خوشبختی مردمان را آفرید، كه خشیارشا را شاه كرد، یكی را شاه بسیاری، یكی را سرور بسیاری."

این بخشی از ترجمه کتیبه خشیارشا در تخت جمشید است. حتمن این روزها ماجرای فیلم ۳۰۰ را شنیده‌اید. فیلمی که به شرح نبرد ایرانی‌ها و اسپارت‌ها می‌پردازد. پادشاه ایرانی این نبرد، همین خشایارشاست.

اما اگر فیلم را دیده باشید و یا تصاویر آن را در سایت‌های مختلف نگاه کرده باشید با چهره‌ی عجیبی از پادشاه هخامنشی و سربازان او رو به رو می‌شوید. خشایارشا نیمه برهنه، با سر و صورتی پوشیده از گوشواره و حلقه تصویر شده است.

شاید در مورد تحریفات تاریخی این فیلم چیزهایی شنیده باشید. در این یادداشت، تصویر خشایارشا را با اتکاء به نقش برجسته‌های تخت جمشید مورد بررسی قرار می‌دهیم.

● آثار خشایارشا در تخت جمشید

پدر خشایارشا داریوش و مادرش آتوسا، دختر کوروش است. او که از حدود سال ۴٨۶ پیش از میلاد به سلطنت رسید، در تخت جشمید یا پارسه، چند یادگار مهم از خود برجای گذاشته است. خشایارشا، کاخ آپادانا را که در زمان داریوش آغاز شده بود به پایان رساند. همچنین دروازه ملل نیز به دست او ساخته شد.

دروازه ملل به اعتقاد بسیاری، یک تالار انتظار برای ورود به پارسه یا تخت جمشید بوده است. در دو طرف این دورازه بزرگ، دو گاو بالدار دیوارهای درگاه را بر پشت خود نگاه داشته‌اند. صورت آنها به سمت غرب است و به این ترتیب به طور نمادین دشت مقابل و واردشوندگان به پارسه را می‌پاییدند.

● نقش برجشته پلکان شمالی کاخ آپادانا

در یکی از نقش برجسته‌های تخت جمشید، خشایارشا به همراه پدرش داریوش دیده می‌شود. این نقش برجسته که اکنون به موزه ملی ایران انتقال یافته است، یکی از مهم‌ترین نقوش تخت جمشید است که مجلس بار عام را در زمان داریوش به تصویر کشیده است. این نقش در اصل برای پلکان شمالی کاخ آپادانا طراحی شده بود ولی مدتی بعد در همان زمان هخامنشی، آن را به گنجینه یا خزانه تخت جمشید منتقل کرده و به جای آن نقش برجسته دیگری نصب کرده‌اند. علت این تغییر مکان هنوز مشخص نیست.

در این نقش‌برجسته نه(٩) شخصیت حضور دارند. پادشاه یا همان داریوش، ولیعهدش خشایارشا، حوله‌دار(یا احتمالا یک مغ) و اسلحه‌دارش و پشت سر آن‌ها هم دو سرباز ایستاده‌اند. مقابل پادشاه یک بزرگ‌زاده و پشت سر او نیز دو سرباز دیگر قرار دارند.

تمام تصاویر در این نقش‌برجسته از نیم رخ تصویر شده‌اند. پادشاه روی تخت پادشاهی راست نشسته است. پاهایش روی یک زیرپایی کوتاه قرار دارد. تخت و زیرپایی، هر دو روی سکویی هستند که از اتاق یا تالار مرتفع‌تر است. ولیعهد یا خشایارشا، پشت‌سر داریوش، روی همان سکو ایستاده است.

پادشاه در یک دست گل نیلوفر و در دست دیگرش عصا گرفته است. گل نیلوفر به احتمال بسیار نشانه و نماد جاودانگی است و دوازده پر آن را در این تصویر نماد دوازده ماه سال می‌دانند. خشیارشا یا ولیعهد نیز که پشت سر پدر ایستاده، در یک دست گل نیلوفر دارد و با دست دیگرش به طرف داریوش اشاره می‌کند.

لباس او مانند لباس داریوش، جامه‌ای است بلند با آستین‌های گشاد که در اطراف کمر و باسن چین می‌خورد. ریش و موی داریوش و خشایارشا از همان الگوی موهای مجعد فیگورهای هخامنشی تبعیت می‌کند. چهره پادشاه و جانشینش در این نگاره، بسیار به یکدیگر شبیه هستند و تفاوت چندانی ندارند.

اصولا در هنر هخامنشی و به‌خصوص در سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید، تفاوت چهره‌ها با هم اندک است و شخصیت‌سازی صورت نگرفته است. این شباهت بسیار، برخی را به این نتیجه رسانده که شاید این تصویری کلی و انتزاعی از "پادشاه" باشد و نه داریوش و خشایارشا به طور خاص.

اما گرچه چهره این مردان، از یک قالب و طرح کلی پیروی می‌کند، ولی طراحی آنها برای کاخی که داریوش ساختن آن را آغاز کرد و پسرش آن را به اتمام رساند، ما را به این نتیجه می‌رساند که اشخاص حاضر در این صحنه، داریوش و خشایارشا هستند.

پایین تخت پادشاهی و سکو، دو بخوردان برای سوزاندن چوب‌های خوشبو و معطر کردن هوا قرار دارد. رو به روی پادشاه، بزرگ‌زاده‌ای به حالت احترام کمی خم شده و در حال صحبت، دست خود را مقابل دهان نگاه داشته است.

پشت سر او نیز دو سرباز نیزه‌دار ایستاده‌اند. برخی معتقدند این شخص، مسئول کاخ پادشاهی و یا احتمالا وزیری است که به شاه گزارش رسیدن هدیه‌ها و خراج‌ها را می‌دهد. در مورد مردی که پشت سر خشایارشا ایستاده و در دست خود پارچه یا حوله‌ای نگه داشته است نیز دو نظر متفاوت وجود دارد؛ نظر اول آن است که او حوله‌دار پادشاه است اما نظر دوم با توجه به نوعی سربند و این که او مقابل دهان خود را پوشانده، احتمال می‌دهند فردی روحانی یا مغ باشد که برای جلوگیری از آلوده شدن آتش مقدس، جلو دهان خود را با پارچه‌ای بسته است.

● یونانیان و خشایارشا

در زمان این پادشاه، چند نبرد معروف بین ایرانیان و یونانی‌ها به وقوع پیوست و آتن برای مدتی به تصرف ارتش ایران درآمد به همین دلیل مورخان یونانی و به خصوص هردوت از این پادشاه چندان دل خوشی ندارند و چهره او را با اغراق فراوان تصویر می‌کنند.

هردوت در صحنه ای معروف، خشایارشا را در حالی نشان می‌دهد که پس از غرق شدن کشتی‌هایش، از خشم به دریا تازیانه می‌زند. در حالی که در حجاری‌های تخت جمشید تصویر او را با شاخه‌ای نیلوفر در دست می‌بینیم. کنار زدن ابهامات تاریخی و انتخاب میان یکی از این دو تصویر متضاد، کاری است بسیار دشوار.

بیژن روحانی