محصور در پاریس, آزاد در تهران

درباره مجموعه مستند «نوفل لوشاتو ۱۱۶ روز» ساخته فرشاد اکتسابی

در تاریخ معاصر ایران مهم ترین اتفاق سیاسی- اجتماعی، انقلاب اسلامی بود که در سال ۱۳۵۷ رخ داد و بالطبع مهم ترین چهره و تاثیرگذارترین رهبر سیاسی قرن گذشته ایران امام خمینی(ره) است. با همه اینها تاکنون به رغم اینکه تصاویر و آثار مستند زیادی در مورد انقلاب و نقش مهم امام خمینی(ره) در ایام انقلاب ساخته شده، کمتر اثر بصری به طور مستقیم و دقیق به شخصیت امام خمینی(ره) پرداخته است؛ بیشتر کلی گویی هایی بوده که در این ۳۰ سال کم نشنیده و ندیده ایم. مستند «نوفل لوشاتو - ۱۱۶ روز» به کارگردانی فرشاد اکتسابی سعی در پرهیز از این کلی گویی ها دارد و بیشتر در پی این است که با طرح روایتی جذاب و پرداخت بصری متفاوت از کلیشه های همیشگی پرهیز کند و تا حدود زیادی هم موفق است.

نشان دادن تصاویری از حضرت امام که تاکنون کمتر دیده شده و پرداختن به جزییات سفرهای تبعیدی و سیاسی بنیانگذار انقلاب در سال آخر دوران حکومت پهلوی این فیلم را در قیاس با آثار مشابه متفاوت می کند. بازسازی مستندگون وقایع و پرداختن به جزییات فعالیت ها و سفرهای امام خمینی(ره) در سال ۱۳۵۷ و بازتاب های این سفرها در داخل ایران و روایت موضع گیری های محمدرضا پهلوی در قبال مسیری که امام در خارج از ایران برگزیده، ادبیات دراماتیکی برای این مجموعه مستند خلق کرده است.

حتی ترجیع بند گرافیکی که سازندگان فیلم برای آن طراحی کرده اند که به صورت بریده بریده جراید است و هر بار تصویری از دل بخشی از این روزنامه دیواری تاریخی بیرون می آید، در عین سادگی ایده جالبی است که از خستگی و دلزدگی مخاطب جلوگیری می کند.

تاکید بر جزییات و اتفاقاتی که روزبه روز و در بخشی از فیلم حتی ساعت به ساعت در مسیر سیاسی امام رخ داده، اطلاعاتی را در اختیار مخاطب می گذارد که تاکنون کمتر اثر بصری سعی در ارائه این آمار و ارقام داشته، مضاف بر اینکه گرد هم آوردن همراهان امام در آن سال ها و سفر، با پرهیز از جناح بندی که معمولاً در صدا و سیما در گزینش کارشناسان و میهمانان آثار مستند و برنامه های این گونه یی رخ می دهد، در نوع خود شایسته تحسین است. مضاف بر اینکه این مستند چند اپیزودی در هر قسمت با یک آغاز خوب یا به قول فیلمنامه نویس ها با یک قلاب آغاز می شود. مثلاً قسمت اول با روایت حضور ماموران امنیتی در خانه یی روبه روی خانه محل اقامت امام خمینی(ره) در نجف آغاز می شود، یا قسمت سوم با پرواز امام از عراق به سمت غرب آغاز می شود و...

«نوفل لوشاتو - ۱۱۶ روز» اما نقاط ضعفی دارد که به رغم تحقیق خوب و تلاش گسترده یی که برای تولید آن شده به سیر این اثر مستند لطمه زده است. این مستند با تکیه بر نریشن پیش می رود. گذشته از اینکه انتخاب این رویکرد در مستندی با محوریت فضای ملتهب سیاسی سال ۱۳۵۷ باعث رخوت و کندی فیلم می شود، نریشن خیلی جذاب و محکمی برای این فیلم نوشته نشده و انتخاب گوینده این متن هم باعث شده فیلم به لحاظ شنیداری برای مخاطب تا حد مستندهای متداول صدا و سیما نزول پیدا کند. یعنی صدایی که برای آثار تاریخی دور مثلاً چند صد سال قبل بیشتر انتخاب شده و اتفاقاً در آن نوع آثار هم موفق بوده، برای یک تاریخ چند ۱۰ روزه پرافت و خیز آن هم در همین ۳۰ سال پیش به روند این مجموعه لطمه زده است. گفتاری هم که نوشته شده به شکل خیلی مستقیم و بدون حاشیه روی به روایت اصل ماجرا می پردازد و تنها یکی دو جا به حواشی می پردازد که اتفاقاً در چنین آثاری اهمیت ویژه یی دارند.

مثلاً در بخشی که از ورود امام و همراهانش به کویت جلوگیری می کنند و آنها ناگزیر به ماندن در بصره می شوند گوینده متن به این اشاره می کند که امام در مقابل ناراحتی و اضطراب همراهان به مزاح می گوید عوضش اینجا امکانات بهتری نسبت به خانه نجف دارد و حمام خوبی هم دارد که همه می توانید دوش بگیرید. این آن چیزی است که مخاطب این آثار بیشتر در پی آن است و دوست دارد بداند یک رهبر سیاسی بزرگ چه منویات شخصی دارد و چگونه فضای خصوصی دارد.

نکته دیگر اینکه مصاحبه های این مستند نسبت به آثار مشابه خیلی کمتر است و برای اینکه فیلم جذاب باقی بماند کمتر از مصاحبه استفاده شده، در صورتی که بخشی از اطلاعات می توانست از طریق همین گفت وگو ها منتقل شود و اتکای بیش از حد این مجموعه به نریشن را کاهش دهد؛ با توجه به اینکه مصاحبه شوندگان همگی چهره های شاخصی هستند و همه از همراهان امام در سال ۱۳۵۷ هستند. در نهایت این مستند خوش ریتم سعی در ارائه اثری متفاوت در دل این موضوع دارد و به میزان زیادی از پس این امر برآمده است، به خصوص که تحقیق خوبی برای آن صورت گرفته و تصاویری از سال های دور استفاده شده که تاکنون کمتر دیده شده و حتی در برخی موارد اصلاً دیده نشده است.

در هر صورت دیدن این مجموعه که گزارش دقیقی از تنش ها و مخاطرات سیاسی روزهای آخر حکومت پهلوی ارائه می کند، در نوع خود جذاب است چراکه همیشه روزهای آخر هر حکومتی سرشار از تنش و کنش های شتابزده و ملتهب است، همان طور که در این مجموعه نشان داده می شود که محمدرضا پهلوی نمی داند با محبوبیت و اقتدار سیاسی امام چگونه مواجه شود.

امیر بهاری