این نمایش عمومی نیست

نگاهی بر کتاب «مامور سیگاری خدا» نوشته محسن حسام مظاهری

در دنیای کتاب شاید نوشتن از دغدغه‌های زندگی شهری و پرداختن به زیر و بم روایت‌های زنده و جاری در شهر شلوغ بیش از سایر سوژه‌ها خریدار داشته باشد. طبقه متوسط امروزی و زندگی نسبتا مدرن شهری مخاطبان آثاری از این دست را افزایش داده است. هرچند این امر موجب شد که طی دوره‌ای تقریبا دهساله ادبیات داستانی ایران از کافه‌ها و دود سیگار و صندلی لهستانی و قهوه ترک و... لبریز شود اما به مرور نویسندگان و اهل قلم شاید بر اثر تمرین چند ساله و تجربه آزمون و خطا راه‌های جدیدی را برای پرداختن به زندگی شهری در آثار خود پیدا کردند. از طرف دیگری نگاه‌ها نیز از سطح گردهم نشینی در کافه و پک عمیق به سیگار در خیابان به عمق بیشتر از زندگی امروز راه یافت. اینچنین شد که حتی برخی از آثار ادبی نیز تجربه تحقیق و مطالعه اجتماعی را از سرگذراندند. بدین‌ترتیب رفته رفته آثار متفاوت‌تری در باره شهر و شهر نشینی پدید آمد که در قیاس با آثار گذشته با روش‌های جذاب‌تری به دغدغه‌های انسان شهر نشین امروزی می‌پردازند. حتی برخی از این آثار شاید بیشتر جنبه تحقیقی و پژوهشی داشته باشند تا داستانی. «مامور سیگاری خدا» نوشته محسن حسام مظاهری نیز یکی از همین آثار متفاوت امروزی درباره بخشی از زندگی شهری است. یک بخش ویژه از زندگی در شهرهای امروزی بخصوص کلانشهرهایی چون تهران و اصفهان و...

نویسنده جوان این اثر که نشان داده همواره به‌دنبال راه‌های ابتکاری و جدیدی برای پرداختن به جامعه و محیط پیرامون خود است در این کتاب به یک گروه کوچک و نه چندان ناپایدار اجتماعی پرداخته است. یک گروه اجتماعی که هر روزه هزاران بار در شهر شکل می‌گیرد و از بین می‌رود. مظاهری در مامور سیگاری خدا متوجه جذابیت‌های موجود در تاکسی شده است. بدین‌ترتیب وی با ضبط و بازنویسی دیالوگ‌ها و موقعیت‌های مختلف در تاکسی‌ها طی چند سال اینک توانسته روایتی متفاوت و جذاب را از زندگی شهری و روابط اجتماعی ایران ارائه دهد. از این رو می‌توان گفت که حسام مظاهری توانسته است در فضای تکراری و نه چندان پر تحرک بازار کتاب ایران، کاری متفاوت و نو را به مخاطبان عرضه کند. تاکسی‌نوشت حسام مظاهری به گروهی اجتماعی می‌پردازد که خود آن را تاکسی‌گروه می‌نامد. گروهی که با محوریت شخص راننده تاکسی شکل می‌گیرد و به عبارت دیگر تنها عضو ثابت این گروه در طول روز همین راننده است. اما باقی مسافران اعضای دیگر گروه را تشکیل می‌دهند که به بهانه‌های مختلف وارد بحث شده و نوعی از روابط اجتماعی را به شکل محدود به نمایش می‌گذارند.

هرچند این نمایش عمومی نیست و بازیگران آن به واقع در زندگی واقعی خود در حال ایفای نقش‌های اجتماعی مختص به خود هستند. مجموعه «مامور سیگاری خدا» ۲۴ تاکسی نوشت کوتاه را شامل می‌شود که هر یک با ذکر تاریخ و مسیر حرکت تاکسی معرفی می‌شوند. نویسنده نیز خود در کنار راننده تاکسی یکی از اعضای ثابت تمامی این تاکسی نوشت‌هاست. راننده‌ها تیپ‌های مختلف اجتماعی را نمایندگی می‌کنند که به نظر می‌رسد احتمالا نویسنده از میان تمامی تاکسی نوشت‌های ضبط شده خود به شکلی این ۲۴ مورد را انتخاب کرده است که بتواند این گستردگی و تفاوت را در اثرش حفظ کند. یکی از راننده‌ها پیرمردی قدیمی است با افکار سنتی و دیگری تحصیلکرده‌ای که درباره مسائل فلسفی سخن می‌راند! باقی مسافران نیز البته در چگونگی و کیفیت بحث‌ها و در نهایت میزان جذابیت هر کدام از روایت‌ها اثر می‌گذارند. شاید برخی «مامور سیگاری خدا» را اثری مستند بدانند اما به واقع باید گفت که هر یک از این تاکسی نوشت‌ها در حقیقت یک داستان کوتاه هستند چراکه تمامی مولفه‌های لازم برای داستان کوتاه را در خود دارند. از این رو مخاطب این اثر با مجموعه‌ داستانی سر و کار دارد که داستا‌ن‌هایش بر اساس واقعیت‌های اجتماعی بنا شده‌اند. در مجموع باید گفت روایت‌های این اثر به لطف حقیقی بودن، جذابیت و گیرایی ویژه‌ای داشته و برای خواننده ملموس‌ هستند.

رد پای برخی از مسائل تاریخی و وقایع اجتماعی و سیاسی ایران نیز در این داستان‌ها دیده می‌شود. از این رو به شکلی می‌توان با نظر و واکنش بخشی از جامعه درباره این وقایع آشنا شد. شخصیت‌های این داستان‌ها به تبع مستند بودن روایت‌ها حقیقی و قابل درک هستند و این برگ برنده حسام مظاهری در مقایسه با نویسندگان آثار داستانی است. اما یکی از مشکلاتی که در بیشتر این روایت‌ها خود را نمایان می‌کند شخصیت و کاراکتر راوی ماجرا یعنی خود نویسنده است. نویسنده در هر یک از ماجراها به نوعی از بالا به دیگر شخصیت‌ها نگاه می‌کند و برای خود به واسطه راوی بودن نوعی شخصیت پاکیزه و بدون خطا را عیان می‌سازد که چندان واقعی و قابل قبول نیست. گویی راوی این ماجراها روشنفکر همه چیز دانی است که حالا به واسطه تاکسی سوار شدن با عموم جامعه روبه‌رو شده و با آنها به بحث و تبادل نظر می‌پردازد. این شخصیت‌سازی غیر واقعی و ناملموس که احتمالا بر‌اساس تصور بیرونی نویسنده از خودش به تصویر کشیده شده به شکل جدی به این اثر صدمه می‌زند. در حقیقت تنها شخصیت‌سازی یک کاراکتر از میان همه شخصیت‌ها در این داستان‌ها به عهده خود نویسنده بوده که در پرداخت همان یک شخصیت نیز موفق نبوده است.

مهیار زاهد