بانك و بانكداری بانك و بانكداری

بانك ها داد و ستدها را بسیار آسان می كنند همراه داشتن پول زیاد می تواند خطرناك باشد, زیرا اگر گم شود یا آن را بدزدند, به سختی می توان بار دیگر به آن دست یافت

بانك سازمانی است كه جای اندوختن پول و سرمایه‌ی مردم است. بانك‌ها با پول اندخته شده، به داد و ستد می‌پردازند و طرح‌های اقتصادی بزرگ را پیش می‌برند. بخشی از سود به دست آمده از این كارها به سپرده‌گذاران پرداخت می‌شود. بانك‌ها به سپرده‌گذاران وام نیز می‌دهند و سپرده‌گذاران با داشتن سندهای شناخته‌شده‌ای مانند چك می‌توانند بدون جابه‌جایی پول به داد و ستد بپردازند. پیشینه‌ی‌ بانك‌داری دست‌كم به ۲ هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد و ایرانیان در این كار پیشتاز بوده‌اند.

● آسان كردن كارها

بانك‌ها داد و ستدها را بسیار آسان می‌كنند. همراه داشتن پول زیاد می‌تواند خطرناك باشد، زیرا اگر گم شود یا آن را بدزدند، به سختی می‌توان بار دیگر به آن دست یافت. اما اگر پول را به بانك بسپاریم، می‌توانیم از سندهای شناخته ‌شده‌ای مانند چك بهره ببریم. برای نمونه، در نظر بگیرید كسی می‌خواهد خودرویی بخرد. او به جای همراه داشتن مقدار زیادی پول، بهای خودرو را روی برگه‌ای به نام چك می‌نویسد و به فروشنده واگذار می‌كند. فروشنده برای گرفتن پول می‌تواند به بانك خریدار برود یا چك را به بانك خود بسپارد تا آن بانك پول را از بانك خریدار خودرو دریافت كند و به حسابش واریز كند.

كسی كه پول در بانك می‌گذارد و سپس با چك از بانك پول می‌گیرد، یك حساب جاری در بانك پیدا می‌كند. به آن فرد دسته چكی داده می‌شود كه می‌تواند مبلغ مورد نیاز را روی هر كدام از برگه‌های آن بنویسد و به دیگری واگذار كند. به این گونه حساب به طور معمول سودی داده نمی‌شود، زیرا سپرده‌گذار هر زمان كه بخواهد می‌تواند بخشی یا همه‌ی پول خود را از بانك بگیرد. این فرد می‌تواند حساب پس‌انداز نیز داشته باشد. این حساب برای كسانی سودمند است كه می‌خواهند پولشان زمان بیش‌تری در بانك بماند. به این دسته از سپرده‌گذاران دفترچه‌ی پس‌انداز داده می‌شود، اما اگر سپرده گذار بخواهد از حساب خود پول برداشت كند، باید خود به بانك برود. بانك براساس میزان سپرده، زمان سپرده‌گذاری و شرایط اقتصادی كشور، به سپرده‌گذاران سود یا بهره می‌دهد.

بانك‌ها برای برخی از سپرده‌گذران شناخته‌شده‌ی خود، حساب اعتباری باز می‌كنند. این سپره‌گذاران می‌توانند تا زمان محدودی بیش از آن‌چه در حساب خود اندوخته‌اند، از حسابشان برداشت كنند و پس از پایان زمان مشخص شده، بدهی خود را به بانك بپردازند. برخی از بانك‌ها به سپرده‌گذران شناخته شده كارت اعتباری نیز می‌دهند. با این كارت‌ها می‌توان هم از بانك پول دریافت كرد و هم از فروشگاه‌هایی كه با بانك قرارداد دارند، خرید كرد. با برخی از این كارت‌ها نیز می‌توان بیش از پول اندوخته شده، از فروشگاه‌ها خرید كرد و سپس بدهی را به بانك پرداخت. برخی از كارت‌ها اعتباری نیز در بیش‌تر كشورهای جهان شناخته شده‌اند و با آن‌ها می‌توان هزینه‌ی سفر را پرداخت یا خرید كرد.

شاید دادن وام سودمندترین كاری باشد كه بانك‌ها انجام می‌دهند. فرض بگیرید كسی می‌خواهد خانه‌ای بخرد یا كارخانه‌ای بسازد، اما پول كافی ندارد. او به بانك خود می‌رود و اگر بانك اطمینان پیدا كند كه او می‌تواند پول بانك را پس بدهد، كمبود پول را به او وام می‌دهد. وام‌گیرنده باید در زمان‌های مشخص، به طور معمول هر ماه، پول وام گرفته را بازپرداخت كند. او باید مبلغی را به عنوان بهره به بانك بپردازد. بانك‌ها با دادن وام به بنگاه‌های اقتصادی بزرگ و دولت‌ها، باعث پیشرفت آبادانی كشورها می‌شوند. بدون همكاری بانك‌ها طرح‌های بزرگی مانند ساختن راه‌آهن و كارخانه‌های بزرگ، به خوبی پیش نمی‌رود. به علاوه، آن‌ها در زمان ناچاری و دشواری، مانند جنگ و زمین‌لرزه، پشتیبان دولت‌ها و مردم هستند.

بانك‌ها كارهای دیگری برای آسان كردن كارهای مردم انجام می‌دهند. بسیاری از آن‌ها صندوق‌هایی برای نگهداری از چیزهای بارزشی مانند جواهر و سندهای مهم دارند. بسیاری از آن‌ها دستگاه‌های خودپرداز دارند كه سپرده گذار می‌تواند با كارت ویژه‌ای از آن‌ها پول دریافت كند. این خودپردازها در جاهای گوناگون،برای مثال خیابان‌ها‌ی اصلی، فرودگاه‌ها و ایستگاه‌های مترو، كار گذاشته می شوند. سپرده‌گذاران می‌توانند در هر ساعت از شبانه‌روز از این دستگاه‌ها پول دریافت كنند. چك‌های مسافرتی نیز از دیگر آسان‌كردهایی است كه بانك‌ها فراهم كرده‌اند. این چك‌ها مانند پول هستند، اما مبلغ آن‌ها بسیار بیش‌تر است.

بانك‌ها كارهای جاری دولت‌ها را نیز سامان می‌دهند. دولت‌ها در بانك‌ها حساب‌های گوناگونی دارند. بانك‌ها مالیات‌ها را دریافت و به حساب دولت واریز می‌كنند. آن‌ها حقوق كارمندان دولت را پرداخت می‌كنند. هم‌چنین، بهای آب، برق، گاز و تلفن از راه بانك‌ها پرداخت می‌شود.

● بانك‌های باستانی

پیشینه‌ی بانك‌داری دست‌كم به ۲ هزار سال پیش از میلاد باز می‌گردد. در آن زمان مردم پول و چیزهای ارزشمند خود را در پرستشگاه‌ها نگهداری می‌كردند، زیرا باور داشتند كسانی كه از پرستشگاه‌ها دزدی می‌كنند به خشم خداوند گرفتار می‌شوند. آن‌ها در برابر نگهداری از سرمایه‌ی خود هزینه‌ای، حدود یك شصتم سرمایه، به گردانندگان پرستشگاه می‌پرداختند. با این همه، سرمایه‌ی اندوخته شده در پرستشگاه كم‌تر به كار می‌افتاد و گاهی یورشگران سرزمین‌های دیگر آن را غارت می‌كردند. سندهایی كه از تمدن بابل برجای مانده است نشان می‌دهد كه در زمان حمورابی، پادشاه توانمند بابل كه قانون‌هایی برای وام‌دادن و سپرده‌گذاری بنیان‌ نهاده بود، پرستش‌كنندگان گاهی از پرستشگاه‌ها وام می‌گرفتند. برخی از ثروتمندان نیز در برابر بهره‌ای چشمگیر، كه گاهی به بیش از یك سوم سرمایه افزایش می‌یافت، به دیگران وام می‌دادند.

بانك‌داری را می‌توان مهم‌ترین نوآوری ایرانیان باستان دانست. پس از این كه امپراتوری پارس‌ها، به كوشش داریوش بزرگ به اوج شكوفایی خود رسید، داد و ستد رونق گرفت و پایه‌ی زندگی مردم بهبود یافت. در همین دوران بود كه امنیت به طور گسترده در پهنه‌ی مشرق‌زمین بر پا شد و راه‌هایی مانند جاده‌ی شاهی شرق و غرب را به هم پیوند داد. هم‌چنین، سكه‌های طلا و نقره، كه پیش از آن در سرزمین‌های كوچكی به كار می‌رفت، در پهنه‌ی بسیار گسترده‌ی امپراتوری هخامنشی، یعنی از كناره‌ی سند در هندوستان تا ساحل مدیترانه، به كار گرفته شد. این شكوفایی اقتصادی باعث رونق بانك‌داری شد و بانك‌های خصوصی مانند بانك اجی‌بی و پسران و بانك موراشی و پسران، در سده‌ی هفتم پیش از میلاد، بنیان‌گذاری شدند. آن بانك‌ها به كارهای سپرده‌گذاری، دادن وام، كارهای رهنی و سرمایه‌گذاری در آبادانی شهرها می‌پرداختند. برای مثال، بانك موراشی هزینه‌ی كندن كاریز(قنات)های بزرگ را می‌پرداخت و آب را به كشاورزان می‌فروخت.

اوج بانك‌داری ایرانی را باید در دوران ساسانیان جست. در این دوره نیز سكه‌های طلا و نقره در همه جا به فراوانی در داد و ستدها به كار می‌رفت. اما در آن دوره به جای جابه‌جای پول، از برات نیز بهره می‌گرفتند. برات سندی نوشتاری و شناخته شده بود كه كار چك را انجام می‌داد. برات را از سده‌های پیشین می‌شناختند، اما به كارگیری گسترده‌ی آن به دوران ساسانی بازمی‌گردد. در این دوران راه‌ها آباد شده بودند و ساختن كاروان‌سرا و آب‌انبارها در راستای راه‌های اصلی، كه از دوره‌ی اشكانیان آغاز شده بود، رونق گرفته بود و بازرگانی بین شرق و غرب به فراوانی انجام می‌شد. بانك‌های آن دوران كه ایرانیان و برخی از یهودیان آن‌ها را اداره می‌كردند، جابه‌جایی پول را با سندهای نوشتاری انجام می‌دادند. با این همه، گروه اندكی می‌دانند كه واژه‌ی چك (Check) یا واژه‌ی تضمین سند(Avaliser) از زبان پهلوی به دیگر زبان‌ها راه یافته است.

پیشینه‌ی بانك‌داری در غرب به پرستشگاه‌های یونان باستان باز می‌گردد كه با برداشتی از بانك‌های شرقی به كار سپرده‌گذاری و دادن وام می‌پرداختند. رومی‌ها بانك‌داری را از یونانیان آموختند و قانون‌هایی برای سپرده‌گذاری و پرداختن وام برپا كردند. هم‌چنین، آن‌ها از سندهای نوشتاری برای جابه‌جایی نامحسوس پول بهره می‌گرفتند؛ شیوه‌ای كه بازرگانان سوریه آن را از ایران برای رومی‌ها به ارمغان برده بودند. اما پس از فروپاشی امپراتوری روم، كارهای اقتصادی از رونق افتاد و نیاز به بانك‌ها بسیار كاهش یافت. سخت‌گیری‌های كلیسای مسیحی درباره‌ی بهره‌ی پول نیز بانك‌ها را تا زمانی دراز به فراموشی سپرد.

● بانك‌داری در سده‌های میانه

سده‌های میانه(قرون وسطی) به بخشی از تاریخ اروپا گفته می‌شود كه با فروپاشی امپراتوری روم در سال ۴۷۴ میلادی آغاز شد و با آغاز دوره‌ی نوزایی در سده‌ی ۱۴ میلادی به پایان رسید. در آغاز این دوره، انوشیروان(۵۷۹-۵۳۱ میلادی)، یكی از بزرگ‌ترین پادشاهان ایرانی، تمدن ساسانی را به اوج خود رساند. سپس عرب‌های مسلمان در سال ۶۳۵ میلادی بخش‌های زیادی از سرزمین‌های زیر فرمان روم شرقی را به زیر فرمان خود بردند و در سال ۶۳۷ میلادی به ایران یورش آوردند و تا سال ۶۴۳ میلادی، بخش‌های زیادی از ایران را به زیر فرمان خود بردند. با روی آوردن ایرانیان به اسلام، دوران تمدن اسلام آغاز شد و در دوران فرمان‌روایی عباسیان، به كوشش وزیران ایرانی به اوج خود رسید. بنابراین، هر چند از سده‌های میانه‌ی اروپا به دوران تاریكی یاد می‌شود، اما اوج شكوفایی مشرق زمین را در این دروان باید جست.

در سده‌های میانه سخت‌گیری‌های دین مسیح درباره‌ی بهره به ركود كار بانك‌داری در سرزمین‌های مسیحی انجامید. با این همه، مردمان پیرو دین‌های دیگر، به‌ویژه یهودی‌ها، به كار بانك‌داری می‌پرداختند. در همین دوران در مشرق زمین كسانی به نام صراف كار بانك‌داری انجام می‌دادند. بازرگانان با صراف شناخته‌شده‌ای حساب جاری داشتند و صراف برای هر بازرگان دفتر ویژه‌ای داشت كه همه‌ی داد و ستدهای او را در آن بازتاب می‌داد. صراف نوشته‌ای به بازرگان می‌داد كه همه‌ی دریافت‌ها در شهرهای دور و نزدیك با بهره‌گیری از آن نوشته، كه برات نام داشت، انجام می‌شد. ناصرخسرو در سفرنامه‌ی خود پیرامون صرافی و چگونگی داد و ستد مردم بصره چنین نوشته است:

" ... و حال بازار آن‌جا، چنان بود كه آن كسی را كه چیزی بود به صراف دادی و از صراف خط بستدی و هرچه بایستی بخریدی و بهای آن را به صراف حواله كردی و چندان كه در آن شهر بودی، بیرون از خط صراف چیزی ندادی."

و خود او نوشته است كه در آن زمان،" امیر بصره پسر باكالیجار دیلمی، ملك پارس، بود. وزیرش مردی پارسی بود و او را ابونصر شهمردان می‌گفتند." هم‌چنین نوشته است كه در اصفهان در زمان پادشاهان سلجوقی بازاری به نام بازار صرافان وجود داشت كه ۲۰۰ مرد صراف در آن به كار صرافی می‌پرداختند.

نویسنده: آقای حسن سالاری

منبع:

۱. دهخدا، علی‌اكبر. لغت‌نامه(واژه‌ی بانك)، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷

۲. گیرشمن، رومن. ایران از آغاز تا اسلام. محمد معین. انتشارات معین، ۱۳۸۳

۳. اقبال آشتیانی، عباس. تاریخ مغول. انتشارات امیركبیر، ۱۳۷۹

۴.ربیعی رودسری، بانك و بانك‌داری در ایران. دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۱

۵. مصاحب، غلام‌حسین. دایره‌المعارف فارسی(مقاله‌ی بانك و بانك‌داری). انتشارات فرانكلین، ۱۳۴۵

۶. جهانشاهی، عبدالعلی. پول و بانك‌داری(از مجموعه مقاله‌های ایرانشهر، به كوشش علی‌اصغر حكمت). یونسكو/ چاپخانه‌ی دانشگاه، ۱۳۴۳

۷. محقق داماد، مصطفی. بانك و بانك‌داری( از مجموعه مقاله‌های دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، به كوشش سیدكاظم بجنوردی)، انتشارات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۱

۸. متولی، جمشید/مجتبایی، نصرت‌الله. بانك(از مجموعه مقاله‌های فرهنگ‌نامه‌ی كودك و نوجوان، به كوشش توران میرهادی)، شركت تهیه و نشر فرهنگ‌نامه‌ی كودكان و نوجوانان، ۱۳۷۹

۹. پاركر، برتاموریس. فرهنگ‌نامه. رضا اقصی و همكاران. شركت سهامی كتاب‌های جیبی، ۱۳۴۶

۱. Children,s Encyclopedia Britanica. ۱۹۹۵

۲. Encyclopedia Americana. ۱۹۹۸

۳. Compton,s Encyclopedia. ۱۹۹۵

---