رشدهویت و مبارزه برای استقلال در نوجوانی

یکی از مسایل عمده که نوجوان با آن روبرو می شود مسأله شکل گیری هویت فردی است

یکی از مسایل عمده که نوجوان با آن روبرو می شود مسأله شکل گیری هویت فردی است. جستجوی هویت شخص متضمن این است که شخص تشخیص دهد که برای او چه چیزهایی مهم وچه کارهایی ارزشمند است ونیز متضمن تنظیم معیار هایی است که وی بر اساس آنها بتواند رفتار خود ودیگران را هدایت وارزیابی کند.

در جوامع ساده به جهت محدودیت الگو های همانندسازی ونقش های اجتماعی هویت یابی تا حدودی به آسانی صورت می گیرد اما در جوامع پیچیده که به سرعت در تغییر وتحول است هویت یابی کاری دشوار و طولانی می شود .

تلاش برای هویت یابی به گونه های چندی پایان می پذیرد برخی از نوجوانان پس از یک دوره آزمایش وکند وکاو درونی ،متعهدانه به هدفی در زندگی دل می بندندودرراه نیل به آن گام برمی دارند،برخی دیگر ممکن است هرگز “بحران هویت “را تجربه نکنند.این نوجوانان ارزشهای والدینشان را بدون چون وچرا پذیرفته اند وبرای خود نقشهایی برگزیده اند دسته ای دیگراز نوجوانان هویت انحرافی برمی گزینند . هویتی مغایر با ارزشهای جامعه ای که درآن زندگی می کنند .گروهی دیگر از نوجوانان نیز ممکن است یک دوره ءطولانی سر در گمی هویتی را تجربه نمایند وخویشتن یابی برایشان بسیار دشوار باشد .- رشد هویت را معمولا”یکی از جنبه های “رشد خود “به حساب می آورند . رشد خود یک مبحث مهم در روانشناسی رشد است که مهمترین موضوعهای آن عبارتنداز :رشد خود انگاره یا مفهوم خود ، عزت نفس یا ارزش نهادن برشایستگی های خود ،رشد انگیزش پیشرفت وخود انگاره تحصیلی ،رشد کنترل خود، رشد شناخت دیگران یا رشد شناخت اجتماعی ورشد هویت . در این مبحث به توضیحاتی چند در هر زمینه می پردازیم :

▪رشد مفهوم خود :درسن وسال نوجوانی ، خود انگارهء فرد کاملترو انتزاعی تر می شود ونه تنها شامل توصیف صفات کیفی او (حالات ، باورها وارزشها ) بلکه دربرگیرنده دانش وی در باره چگونگی تعامل این ویژگیها با یکدیگر و عواملی که بر رفتار او تأثیر می گذارد نیز هست.

▪ عزت نفس : یا ارزش گذاشتن به ویژگیهای خود در آغاز دورهءنوجوانی در گروهی از نوجوانان قدری کاهش می یابد. اما بسیاری از نوجوانان می توانند با تغییرات بدنی و روانی و اجتماعی خود سازگار شوند و به تدریج که سال اول بلوغ را پشت سر می گذارند عزت نفس بیشتری پیدا می کنند . عزت نفس در نوجوانانی که از یک سو در محیط خانوادگی گرم وحمایت کننده و آزاد زندگی می کنند واز سوی دیگر در مسایل تحصیلی وشخصی و اجتماعی توفیق کافی دارند قویتر است. عزت نفس نتیجه ارزشیابی خود انگاره است. بیشتر نوجوانان به طورفزاینده ای یک خود ایده ال را که در مقایسه دایمی باخود واقعی انان است. در خویشتن رشد می دهند. نتیجه این ارزشیابی احساس خوب بودن یا خوب نبودن خود است. همزمان با فاصله گرفتن از برزگسالان و مبارزه برای استقلال دراوایل نوجوانی خود اگاهی وانتقادازخود در نوجوان زیاد میشود.

▪ انگیزش پیشرفت : خود انگاره تحصیلی وانگیزش پیشرفت در دانش اموزان با نوع اسناد هایی که به موقیت های خود می دهند بستگی دارد. دانش اموزانی که موفقیت های خویش را به کوششهای خود وشکست ایشان را به کم کاری خویش وضعف های درونی زود گذر نسبت می دهند. روی هم رفته موفقیت بیشتری دارند. اما کودکانی که ضعف روانی دارندو شکست ایشان را به ضعف های ثابت درونی خود نسبت می دهند موفقیت ایشان در درسها نیز کمتر است. به تدریج ممکن است به این نتیجه برسند که پیشرفت وموفقیت از عهده انان ساخته نیست. مشکل این کودکان ضعیف را می توان با استفاده از باز پروری اسنادی ( یعنی عادت دادن انان به این روحیه که ضعف های خود رابه علت های زودگذر مانند کم کاری نسبت می دهند.) حل کرد.

▪ کنترل خود: ظرفیت دیگری در خود است که موجب می شود رفتار فرد به جای انکه از بیرون وتوسط عوامل محیطی کنترل شود به سطحی از نظم دهندگی شخصی برسد که عملکرد های او را از درون کنترل کند. تاخیر کامروایی از جوانب مهم کنترل خود است که با بالا رفتن سن افزایش مییابد که با ان می تواند ارزش نظم دهندگی شخصی وکنترل خود را دریا بد. توانایی خویشتنداری وتاخیر کامروایی صفات مورد توجه بزرگسالان می باشد که باعث می شود عزت نفس نوجوانان بالاتر برود. ودر بزرگسالی نیز موفقیت های بیشتری یابند. رشد تدریجی این صفات در فرد یکی ازضرورتهای مهم در تربیت است.

▪ رشد هویت: پدیده نوجوانی با این پرسش اساسی همراه است که نوجوان از خود می پرسد من کیستم؟ این پرسش را که در چند سال ادامه خواهد یافت (( جستجوی هویت )) می نامند. نوجوانی که با این پرسش اساسی روبروست می داند که به زودی بایدمسـئولیت زندگی خویش را به عهده گیرد واز خود می پرسد :باید چگونه زندگی کنم ؟چه حرفه ای را باید انتخاب کنم ؟با کدام باورها و ارزشها باید زندگی کنم ؟در زندگی خانوادگی آتی خود چه خواهم کرد ؟پاسخ به این پرشسها آسان نیست ومعمولا”با مقداری تشویش همراه است . شاید بتوان گفت تشویش والدین نیز کمتراز خود نوجوان نیست . گام اصلی در رشد هویت ، جدا شدن خود انگاره نوجوان از خود انگارۀعمومی خانواده است.این جدایی خود از آغاز زندگی کودک به صورتهای مختلف (جدا شدن از آغوش مادر ، تشخص طلبی سالهای سوم وچهارم زندگی ، همانند سازی با والد همجنس در سالهای پنجم وششم ، همانند سازی با معلم و همسالان در سالهای دبستانی )مشاهده می شود ، در نوجوانی به اوج خود می رسد وفرد را بتدریج به یک جوان متمایز ومستقل که راه خاص خویش را در زندگی دنبال خواهد کرد تبدیل می کند.

● عوامل مؤثر بر شکل گیری هویت :

▪ رشد هویت نوجوانی تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله :

- عوامل شناختی :رشد شناختی تأثیر مهمی در شکل گیری هویت دارد ،وقتی که فرد در دورۀنوجوانی به مرحله تفکر عملیات صوری می رسد امکان بهتری به دست می آورد که هویت آتی خود را ترسیم کند وبه مسایل آن بیاندیشد.

- عوامل مربوط به والدین : نوع ارتباط نوجوان با والدین در چگونگی شکل گیری هویت آنان مؤثر است .نوجوانانی که در حالت پراکندگی هویت هستند غالبا”کسانی اند که از جانب والدین خود به فراموشی سپرده شده ویا طرد شده اند .وقتی نوجوان وابستگی شدیدی به والدین داشته باشد و مدام از آنها فرمان ببرد هویت او حاکی از تسلیم طلبی در مقابل والدین خواهد بود زیرا ممکن است هیچ وقت به خود اجازه ندهد که اقتدار آنان را زیر سؤال ببرد .برعکس نوجوانانی که هویت محکمی به دست می آوردند غالبا”کسانی هستند که از غواطف محکم وآزادی کافی در محیط خانواده برخوردارند واجازه پیدا می کنند که فردیت خود را داشته باشند .

- عوامل مربوط به مدرسه :موفقیت های تحصیلی در طول سالهای مدرسه وقبول شدن بعدی نوجوان در دانشگاه معمولا”عامل مؤثری در شکل گیری هویت است زیرا راههای زندگی آینده او را هموارتر می سازد واز نظر هویت حرفه ای نیز اطمینان بیشتری برای او ایجاد می کند .

- عوامل اجتماعی –فرهنگی :تأثیر زمینه های اجتماعی – فرهنگی بر چگونگی شکل گیری هویت نوجوانان از سایر عوامل بیشتر است .

- ترتیب تولد وفاصله سنی فرزندان در خانواده. - رفتار نوجوان با والدین وسایر اعضاءخانواده. - گفتگودر جریان تعارضات باعث کسب اطلاعات بیشتر نوجوان ،رشد تفکر انتزاعی ومعرفی خود به عنوان یک فرد متفاوت به بزرگسالان می شود .

- خیال پردازی نوجوانان منبع دیگری برای ایفای نقشها ورفتارهای آنان است.برخی از نوجوانان نیزبا مطالعه به کشف هویت فردی خویش می پردازند . آنچه درشکل گیری هویت دشوار است زمان نسبتا”طولانی آن است وممکن است نوجوانان را برای مدتی با سردر گمی وتزلزل در تصمیم گیری وانتخاب راه زندگی بزرگسالی مواجه سازد .همه نوجوانان به نوعی سردرگمی وبی ثباتی موقت را تجربه می کنند .اما اقلیتی ازآنان،به ویژه کسانی که با مشکلات ودرگیریهای خانوادگی دست به گریبانند یا درمحیطهای نامساعد اجتماعی فرهنگی زندگی می کنند دچار بحران وتعارض های شدید خواهند شد .

- درمان مشکلات هویت: اساسا”باید با تشخیص نقطه توقف نوجوان در جریان تحول او از وابستگی کودکی به استقلال دورۀنوجوانی انجام می شود . تشخیص موقعیت نوجوان در فرایند رشد هویت وتعیین این نکته که او در کدام یک از زیر مرحله های اوایل ،اواسط واواخر دورۀنوجوانی (زیر مرحله های فاصله گرفتن از وضعیت پیشین کودکی ، جدایی برای تدارک استقلال و ورود مجدد به مناسبات اجتماعی به عنوان یک بزرگسال )راه را برای درمان مؤثر وی می گشاید : - اگر نوجوان در اوایل بلوغ ودر دورۀفاصله گرفتن از وضعیت کودکی است می توان به او کمک کرد تا راههای مناسب برای فاصله گرفتن از خانواده را در پیش بگیرد .

- اگر نوجوان در اواسط دورۀجدایی برای تدارک استقلال است می توان به او کمک کرد تا به جای نقش های خطر ناک یا مخاطره آمیز را ایفا کند ، یاد بگیرد نقشهای مولد وثمر بخش را بر عهده بگیرد . - بالاخره اگر نوجوان دراواخر بلوغ ودر دورۀورود مجدد به مناسبات اجتماعی به عنوان یک بزرگسال است می توان اقداماتی را انجام دادکه او بتواند جنبه های گوناگون خود را که با خود تثبیت شده بزرگسالی همانند باشد قدم به قدم وبه طور منظم کشف کند .البته درمان افراد در اواخر دورۀنوجوانی اساسا”یک درمان روانشناختی وانتزاعی است.