توّلی, تبّری و احیاگری

انحراف مسیر خلافت و جانشینی پیامبر ص و پس از آن شهادت امام علی ع , چنان وضعی را در دهه های اول پس از بعثت به وجود آورد كه بزرگ مردی چون حضرت امام حسین ع , ناگزیر به قیام و برافراشتن پرچم احیای دین و بازگرداندن قافله امت به مسیر اصلی و حقیقی شد و برای نیل به این مقصد, هزینه سنگینی را نیز پذیرا گشت

سیر در زمین و مشی در عرصه مناسبات و معاملات عالم مُلكی هر فرهنگ و تمدنی را با هر رتبه از توانایی و ارجمندی، مستعد تأثیرپذیری، اختلاط، امتزاج و بالاخره و التقاط می‌كند؛ چنان‌كه، عموم فرهنگ‌ها و تمدن‌ها با فاصله گرفتن از كانون اصلی و منشأ و مبدأ، پذیرای دگرگونی شدند.

پیام و آیین عموم انبیای عظام الهی(ع) نیز از این قاعده مستثنی نبوده تا آن‌جا كه گستردگی و ژرفای اختلاط حق و باطل و نفوذ عوامل برخاسته از گونه‌های مختلف شرك و كفر و نفاق، دفتر عهد آن برگزیدگان خداوند را بست تا آن‌كه عهد پیامبر آخرالزمان(ص) رسید.

اعلام جریان امامت و انتصاب آسمانی علی و اولاد علی(ع) به عنوان شارح، مفسر، مبین و مجری احكام الهی و شریعت محمدی(ص)، اگر چه موجب نومیدی كفار شد و امید كسانی را كه منتظر رحلت نبی اكرم(ص) بودند، بدل به یأس ساخت لیكن، رخنه نفاق و شرك با دلالگی ابلیس، بروز گونه‌ای اختلاط و امتزاج حق و باطل را ـ خارج از مسیر امامت ـ سبب شد چنان‌كه مسلمانان نیز ـ چونان امم پیشین ـ مبتلای فرقه‌ها شدند و ظهور مذاهب گوناگون را به تجربه نشستند.

بیم اختلاط و امتزاج كه لاجرم دور شدن و انحراف از كانون اصلی را سبب می‌شود در خود امكان التقاط فرهنگی و مادی را دارد از همین‌رو عموم فرهنگ‌ها و تمدن‌ها ـ از جمله مسلمانان ـ همواره نیازمند انجام اصلاحات و در مقاطعی مهم و حساس، محتاج احیاگری‌اند. اصلاح‌گری، باعث حذف شاخ و برگ‌های اضافی و پیراستن پیكره و اندام حیات فرهنگی و مدنی مسلمانان از گیاهان هرز و اعوجاج‌هاست البته، مشروط به آن‌كه در سوگیری اصلی و سیر در جاده مستقیم خدشه وارد نشده باشد. حیات و حضور امامان معصوم(ع) در میان مردم به عنوان مبین و مجری احكام ـ به شرط مبسوط الید بودن امام ـ همه امور و معاملات مردم را در مسیر مستقیم و حقّ سوق می‌دهد و هماره سبب اصلاح امور به نحو شایسته می‌شود.

انحراف مسیر خلافت و جانشینی پیامبر(ص) و پس از آن شهادت امام علی(ع)، چنان وضعی را در دهه‌های اول پس از بعثت به وجود آورد كه بزرگ‌مردی چون حضرت امام حسین(ع)، ناگزیر به قیام و برافراشتن پرچم احیای دین و بازگرداندن قافله امت به مسیر اصلی و حقیقی شد و برای نیل به این مقصد، هزینه سنگینی را نیز پذیرا گشت. و اگر چنین نشده بود، اسلام برای همیشه در جاده شرك و نفاق می‌رفت تا در برهوت كفر برای همیشه مستحیل و مضمحل شود. از این‌جا، محرم و عاشورا، هماره یادآور احیای دین توسط امام حسین(ع) و ضرورت اصلاحات مبتنی بر شریعت محمدی و سنت ائمه دین(ص) و اصل امامت است. مراجعه به آموزه‌های دینی و روایات ما را متذكر این معنا می‌شود كه: «اصلاح‌گری»، مشروط و منوط به:

۱) پیراستن ساحت‌های اعتقادی، فرهنگی و عملی مسلمین از شائبه‌ها، با تمسك به منابع دینی از مجرای اجتهاد و فقهای عالی‌مقام و محققان تابع اهل‌بیت(ع)؛

۲) تمسك به فروع دین و به ویژه دو سنت امر به معروف و نهی از منكر، و حج؛

۳) پاسداشت ایامی ویژه چون محرم و عاشورا؛

۴) احیای فرهنگ انتظار در میان عموم مسلمین؛ است.

تا در این صورت دین و شریعت اسلام:

۱) از فرو غلتیدن در انحراف، اعوجاج و التقاط در امان بماند؛

۲) مسلمانان و مؤمنان تكلیف خویش را در همه وجوه به جا آورده باشند؛

۳) زمینه و بستر ظهور احیاگر بزرگ و مصلح كل فراهم شود.

مراجعه به همه آنچه كه از مجرای پاسداشت «فرهنگ عاشورا» و «فرهنگ مهدوی» سبب اصلاح‌گری و احیاگری می‌شود، این معنی را متبادر به ذهن می‌كند كه انجام این امر مهم، بستگی تام به حیات اصل «تولّی و تبرّی» دارد.

از گذشته تا به امروز؛ غفلت از این اصل، بدفهمی معانی حقیقی آن، و تفسیر خودساخته و خودكامانه از آن باعث شده تا زمینه‌های انحراف فراهم آید؛ چنان‌كه در نقطه عطفی خاص، برای بازگرداندن كاروان دین و دینداران از جاده انحرافی، مردانی چون حضرت حسین بن علی(ع)، تمام قد و با شمشیر آخته در ظهری داغ ایستادند و جان خود و بهترین و برگزیده‌ترین افرادشان را فدا كردند.

در هنگام نزول آیات «الیوم یئس الذین كفروا من دینكم»، امروز كافران از دین شما نومید شدند...»۱

و در هنگامه غدیر جز پیامبر اكرم(ص)، هیچ كس متوجه این معنا نبود كه چرا اعلام منصب امامت و خلافت علی(ع) باعث نومید شدن مشركین می‌شد تا آنكه مراتبی از آن در شرایط مختلف آشكار شد:

▪ ظهور كاركرد امامت در حوزه خلافت كوتاه مدت حضرت علی(ع) و اثبات ضرورت حضور مجری معصوم در عرصه حكومتی؛

▪ انعكاس نقش آن در احیاگری بی‌نظیر حسین بن علی(ع)؛

▪ بروز جایگاه آن منصب در تفسیر و تبیین مراتب مختلف دین به وسیله سایر حضرات معصومین(ع)

این همه، تنها وجه مختصری از نقش این منصب الهی را نمودار می‌ساخت كه هیچ‌یك از آن حضرات در زمان حیات، خود مبسوط الید و در مسند خلافت و امامت تامّ و تمام نبودند.

در عصر حضرت حسین بن علی(ع) هم، همه همت مسلمانان و تولّای آنان معطوف به «شجره خبیثه بنی‌امیه» و تبرّای آنان متوجه «شجره آل الله» بود. گستره و ژرفای این انحراف از حقیقت دین باعث بود تا امام حسین(ع)، برای اعلام معروف‌ترین معروف و منكرترین منكر ناگزیر به پاره كردن همه رشته‌ها و پرده‌هایی شود كه موجب غفلت از تبرا و تولای حقیقی، بدفهمی آن و تفسیر شیطانی و نفسانی شده بود. و این مهم جز با حضور در میدان عاشورا ممكن نبود.

به همین سبب است كه می‌توان گفت: ورود به عرصه اصلاح‌گری و احیاگری، و حراست از كیان فرهنگی و جغرافیای خاكی مسلمین در هر عصر و زمان، در گرو بازشناسی اصل تولّی و تبرّی است. این شناسایی ضرورتاً می‌بایست ناظر بر وجوه اعتقادی، فرهنگی و عملی شرك و نفاق در هر عصر باشد؛ آن هم درباره هر یك از اشخاص، جریانات و حتی تمدن‌ها كه حاوی و حامل وجوه شرك و نفاق‌اند.

جمله معنای تولّی و تبرّی، مصداق خارجی آنچه كه باید بدان تولی جست و یا از آن بری بود، نحوه تولی جستن و بری گشتن و بالاخره گستره آن كه در هر زمان مسلمانان برای دور شدن از «شجره خبیثه» و نسبت یافتن با «شجره طیبه» بدان احتیاج دارند، در زیارت عاشورا مندرج است. شاید بتوان گفت كه جان مایه فرهنگ عاشورا و مهدویت، در تمامی فرازهای این زیارت مقدس جلوه‌گر است.

بن و ریشه گونه‌های مختلف التقاط و نفاق، و شرك و كفر در طول تاریخ، و نحوه ظهور آن در اشخاص و جریانات از مجرای مطالعه تولی و تبری اقوام قابل بررسی و تحلیل است. شناخت درجه دوری و نزدیكی آنان نسبت به حقیقت هستی نیز در برخورد آنان با مصادیق گوناگون حق و باطل قابل شناسایی است.

چه نادانند آنان كه خود و دیگران را در «صورت تاریخی» كهنه و نخ‌نما گرفتار آورده و از ظهور و بروز «مصادیق جدید» و صورت‌های نو كه در معنی و مقصد با مصادیق كهن شریك‌اند غفلت كرده‌اند. ذكر بن‌مایه فكری آنان كه گرداگرد بنی‌امیه مجتمع بودند و بیان نحوه عمل آنان چنانكه منجر به شناسایی بن‌مایه فكری و مصادیق و نحوه عمل هواداران كفر و شرك و نفاق در عصر حاضر نشود، ره به بی‌راهه بردن است و ناثواب را ثواب پنداشتن. بدون این شناسایی، گفت‌وگو از هرگونه اصلاح‌گری، ره به بی‌راهه بردن است.

این زیارت سترگ ـ زیارت عاشورا ـ تعلیم می‌دهد كه:

به همان سان كه اظهار محبت، با صراحت و آشكاری تمام، همراه با معرفی واضح محبوب مطلوب اتفاق می‌افتد، تبرّی جستن از غیر محبوب، نیز می‌بایست با صراحت، به دور از اجمال و كلی‌گویی و در آشكاری تامّ اتفاق افتد و تمامی مظاهر، شركا، وابستگان، صورت‌های عملی نیز بیان شود تا تمامی مجاری و منافذ رخنه باطل مسدود شود. شاید راز دستور و توصیه بزرگان دین در «مداومت ذكر این زیارت» به همین موضوع برمی‌گردد. تنها از این مجراست كه امكان اتصال و اتصاف به اهل ایمان، و لاجرم رستگاری فراهم می‌شود. بیان قلبی و زبانی محبت و اعلام آمادگی برای مجاهدت، مبین ضرورت «آماده شدن» جسم و جان، برای مجاهدت است؛ و نه وِردی مانده در زبان ظاهر. آمادگی برای بذل مال و جان، ظهور «هم‌عهدی» و مقدمه ورود به آستان مردان منتظر است. مردانی كه در صف خونخواهان حسین(ع) و امام منتظر منتقم خون حسین قرار دارند. آنان كه در روز و ظهور عاشورا با حسین و در كنار حسین ماندند، منتظران حقیقی بودند كه خداوند مجال پیوستن به امام حسین(ع) را تا ابدالآباد برایشان میسر ساخت. چنان‌كه در روایات مذكور است، منتظر امام زمان(ع)، چونان كسی است كه در لشكرگاه امام و در كنار اوست. هر كس از شما بمیرد، در حالی كه منتظر این امر باشد، همانند كسی است كه با حضرت قائم در خیمه‌اش بوده باشد. آنگاه فرمود: نه، بلكه مانند كسی است كه در خدمت آن حضرت شمشیر بزند.و سپس فرمود: نه، به خدا همچون كسی است كه در پیشگاه رسول خدا شهید شده باشد. ۲

فرهنگ عاشورا و مهدویت، از یك جنس‌اند: در هم تنیده‌اند. از امری واحد سخن می‌گویند و سیری واحد را فراروی سالكان قرار می‌دهند تا جملگی به مقصدی واحد نایل شوند.

مردان عاشورایی، مردانی مهدوی‌اند، در جستجوی حسین زمان، مهدی دوران.

اسماعیل شفیعی سروستانی

پی‌نوشت‌ها:

۱. سوره مائده (۵)، آیه ۳: الیوم یئس الذین كفروا من دینكم فلا تخشوهم و اخشون الیوم أكملت لكم دینكم و أتممت علیكم نعمتی و رضیت لكم الإسلام دینا...

امروز كافران از دین شما نومید شدند. پس از ایشان مترسید و از من بترسید. امروز دین شما را برایتان كامل و نعمت خود را بر شما تمام كردیم و اسلام را برای شما به عنوان آیین برگزیدیم.

۲.(بحارالانوار مجلسی، ج۱۸، ص ۱۲۶.)