تقوا ، رئیس اخلاق

قرآن کریم از اموری به عنوان محور کرامت یاد کرده که معروف‌ترین، بلکه اساسی‌ترین آنها تقواست. مطابق آیه شریفه: “ان اکرمکم عندالله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد خدا، با تقواترین …

قرآن کریم از اموری به عنوان محور کرامت یاد کرده که معروف‌ترین، بلکه اساسی‌ترین آنها تقواست. مطابق آیه شریفه: “ان اکرمکم عندالله اتقاکم؛ گرامی‌ترین شما نزد خدا، با تقواترین شماست”(حجرات/۱۳)، معیار کرامت نزد خدا، تقواست و هر چه تقوا بیشتر باشد، کرامت هم نزد خدا افزون‌تر است. خداوند در سوره فجر، توجیه ناروای برخی افراد درباره کرامت انسان را مطرح نموده و توهم ناصواب آنان را ابطال می‌کند و می‌فرماید: “فاما الانسان اذا ما ابتلاه ربه فاکرمه و نعمه فیقول ربی اکرمن و اما اذا ما ابتلاه فقدر علیه رزقه فیقول ربی اهانن کلا..”(فجر/۱۷-۱۵) بعضی توانگری را مایه کرامت پنداشته و قهرا تهیدستی و فقر را مانع آن می‌دانند، لکن این توهم باطلی است، این نعمتها مایه کرامت انسان نیست، نه تنها مال و ثروت، بلکه هر نعمتی نظیر جاه، مقام و اولاد و... او را به کرامت نمی‌رساند، همچنان که این گونه امور مایه اهانت و دنائت انسان نیز نخواهد بود.

قرآن کریم، تقوا را زمینه‌ساز حصول بینش صحیح در تشخیص حق و باطل: “ان تتقوا الله یجعل لکم فرقانا”(انفال/۲۹)؛ موجب پوشش سیئات و اجر عظیم الهی: “و من یتق الله یکفر عنه سیئاته و یعظم له اجرا”(طلاق/۵) و وسیله بهره‌مندی از معیت خاصه الهی: “ان الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون”(نحل/۱۲۸)، دانسته و درآیه ۱۹۷ سوره بقره، از تقوا و پرهیزکاری، با عنوان “بهترین توشه” یا به تعبیر دقیق‌تر، “تنها توشه آخرت”یاد کرده است: “و تزودوا فان خیر الزاد التقوی”. از حضرت علی (ع) روایت شده است: “لا خیر فی شیء من ازوادها الا التقوی؛ هیچ خیری در توشه‌های دنیا نیست، مگر توشه تقوا”(۱.) حضرت که از هر فرصتی برای توصیه به تقوا استفاده می‌کرد، هنگام بازگشت از نبرد صفین، با قبرستان متروکه‌ای در بیرون شهر کوفه مواجه شد، ایستاد و به سخن گفتن با مردگان پرداخت و خطاب به آنان گفت: “اگر از ما بپرسید نزد شما چه خبرهای تازه‌ای وجود دارد؟ خواهیم گفت: پس از شما، در خانه‌هایتان سکنا گزیدند و اموالتان تقسیم گردید. حال شما بگویید چه خبر تازه‌ای دارید؟” حضرت رو به اصحابش کرد و فرمود: “اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده می‌شد به شما خبر می‌دادند که تنها توشه، تقواست”(۲.) در بیان دیگر، حضرت دنیا را محل جمع‌آوری توشه آخرت، دانسته و فرمودند: “و استظهروا بزاد التقوی؛ با توشه تقوا کمر خویش را ببندید و به آن پشت گرم باشید”(۳)؛ همچنین فرمودند: “شما را توصیه می‌کنم به تقوا که توشه‌ای به مقصد رساننده و پناهگاهی نجات دهنده است”(۴.)

هر یک از عبادات از جایگاه ویژه‌ای در معارف اسلامی برخوردار است. به عنوان نمونه، نماز، ستون خیمه دین است. روزه، سپر آتش جهنم است. زکات، زایل کننده گناهان است. امر به معروف و نهی از منکر، که تمام اعمال نیک بندگان و حتی جهاد در راه خدا در برابر آن دو، به اندازه نم دهان در مقابل دریایی پهناور است. با همه این اهمیتی که این عبادات و سایر عبادتها دارد، هیچ فقیهی فتوا به وجوب یا استحباب خاص نسبت به توصیه به نماز، روزه، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، زکات و ... در خطبه‌های نماز جمعه که همایش هفتگی مسلمانان است نداده است، در حالی که توصیه به “تقوا” را در یک خطبه یا هر دو خطبه واجب دانسته‌اند. سر آن در بیان امام متقیان (ع) آمده است که فرمودند: “تقوا و پرواپیشگی، رئیس اخلاق (و ریشه آنها) است”(۵.) بدین ترتیب توصیه به تقوا، در واقع توصیه به نماز، روزه، حج، زکات، امر به معروف و نهی از منکر و خلاصه توصیه به انجام همه واجبات و ترک جمیع محرمات است، چنانکه حضرت علی (ع) هنگامی که شریح بن هانی را به فرماندهی لشکر نصب کرد تمام اخلاق فرماندهی (مانند: صبر، متانت، بردباری، وقار، انصاف، عدالت و ...) را در یک توصیه جمع کرد و فرمود: “اتق الله فی کل صباح و مساء؛ در هر صبح و شب، (یعنی همیشه) از خدا پروا داشته باش”(۶.)

پی‌نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی مهدوی