ارتباط دین با علوم انسانی

آیا دین می تواند و یا باید, نقشی در فرایند علم ایفا نماید یا خیر اگر پاسخ مثبت است, این نقش را چگونه ایفا می كند و میزان و قلمرو آن چقدر است این بحث, در واقع به شناخت شناسی و فلسفه علم مربوط می شود

مقاله حاضر به بررسی این مسأله می پردازد كه آیا دین می تواند و یا باید، نقشی در فرایند علم ایفا نماید یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است، این نقش را چگونه ایفا می كند و میزان و قلمرو آن چقدر است؟این بحث، در واقع به شناخت شناسی و فلسفه علم مربوط می شود. در این جا سعی خواهد شد كه در حدّ امكان ابعاد مختلف این مسأله مورد بررسی قرار گیرد.

●اشاره

بیست و هفتم آذر ماه، یادآور شهادت مظلومانه شهید آیهٔ الله دكتر مفتح و نیز نكوداشت وحدت حوزه و دانشگاه و روحانی و دانشجو، این دو قشر فرهیخته جامعه اسلامی است. به یك معنی، وحدت حوزه و دانشگاه به معنای زمینه سازی بستر مناسب برای حضور فعّال دین در عرصه های علمی و آكادمیك است. هدف والای بزرگانی چون شهید علامه مطهری و شهید دكتر مفتح، كه در راه تحقق آن جان باختند، بازسازی و نوسازی علوم اسلامی بر اساس مبانی و بنیان های دین است.

ضمن پاسداشت این روز فرخنده و یاد آن عزیزان، این مقال را، كه گوشه چشمی به این موضوع دارد، پی می گیریم:

مكاتب تجربی افراطی ای چون پوزیتیویسم، كه كم و بیش بر تمامی مكاتب و دیدگاه علمی امروز (و از جمله علوم انسانی) سلطه دارند، شناخت علمی انسان را به شناخت حسّی و تجربی محدود نموده و دخالت هرگونه شناخت فلسفی و فراتجربی را در فرایند علم انكار می كنند. بنابر تئوری پوزیتیویسم «جای بحث و پژوهش علمی و یقین آور پیرامون مسایل ماوراء طبیعت باقی نمی ماند و همه مسایل فلسفی پوچ و بی ارزش تلقی می گردد.»۱ این دیدگاه كه شناختهای علمی را صرفاً حسّی و تجربی دانسته و آن ها را نیازمند هیچ گونه زیربنای فلسفی و ماوراء طبیعی نمی داند،۲ پیامدهای متعدد و گوناگونی برای علم در پی دارد، كه یكی از آن ها ایجاد شقاق و جدایی قاطع میان معارف دینی و فلسفی از یك سو و شناخت های علمی و تجربی از سوی دیگر است.

پوزیتیویسم از جنبه های مختلف مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است و تا حدّی كه به این بحث مربوط می شود، به اختصار باید گفت:

۱ـ بدون یك سری مفاهیم و معارف فلسفی و متافیزیكی هیچگونه شناخت متقن تجربی ممكن نیست.

۲ـ خود پوزیتیویست ها نیز در عمل از انبوه عظیمی از پیش فرض های فلسفی و متافیزیكی استفاده كرده اند و می كنند. مثلاً پوچ انگاری مفاهیم متافیزیكی و اعتبار شناخت های تجربی، كه از اولی ترین ادعاهای آنان به شمار می روند، بدون ورود به حوزه متافیزیك و تخطی از اصول پوزیتیویستی امكان پذیر نیست.

بنابراین، تلاش برای بنیان گذاری یك علم تجربی محض كار بیهوده ای است و علوم تجربی از انبان غنی و گسترده فرهنگی جامعه خود تغذیه می كنند، هر چند ریشه های فرهنگی و اجتماعی آن پنهان نگه داشته می شوند.۳ از این روی، شایسته است دانشمندان میزان تأثیر مفاهیم و معارف فلسفی، دینی و... در قلمرو علوم تجربی را مورد مطالعه قرار داده و نسبت به آن معرفت آگاهانه كسب كنند. در این مقاله نقش و جایگاه دین را در فرایند تحقیق علمی به اختصار مورد بحث قرار خواهیم داد.

رابطه علم و دین از زوایای مختلف و گوناگونی مورد بحث قرار گرفته است، مثلاً مورخان و جامعه شناسان علم، مساعدت ها و موانعی را كه دین و یا نهاد دینی در طول تاریخ برای پیدایش و رشد علم فراهم كرده است، مورد بحث قرار می دهند. كلامیون و فلاسفه دین از سازگاری و عدم سازگاری محتوای دین با دستاوردهای علوم بحث می كنند. هیچ كدام از مباحث یاد شده موضوع این مقاله نیست، مقاله حاضر به بررسی این مسأله می پردازد كه آیا دین (معارف، عقاید و ارزش های دینی و نه روحانیان و مبلغان دینی) می تواند و یا باید، نقشی در فرایند علم (تحقیق و پژوهش علمی) ایفا نماید یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است، این نقش را چگونه ایفا می كند و میزان و قلمرو آن چقدر است؟این بحث، در واقع به شناخت شناسی و فلسفه علم مربوط می شود. در این جا سعی خواهد شد كه در حدّ امكان ابعاد مختلف این مسأله مورد بررسی قرار گیرد. هر چند این بحث در مورد همه علوم و همه ادیان قابل طرح است، ولی در این جا از طرفی، به دلیل ارتباط و آمیختگی زیاد علوم انسانی با دین (نسبت به علوم طبیعی)، تنها علوم انسانی مورد بحث قرار می گیرد و از طرف دیگر، با توجه به اهمیتی كه اسلام عزیز برای ما دارد بیش تر بر این دین مبین آسمانی تاكید خواهد شد.

●حوزه های نفوذ دین در علوم انسانی

دین و فرهنگ به طور عام، تأثیرات ظریف ولی عمیق و گسترده ای بر همه مراحل تحقیقات علمی بر جای می گذارد. فرضیات، نظریات، اهداف، انگیزه ها و حتی مراحل عملی پژوهش علمی همگی از باورها، ارزش ها و معارف دینی و فرهنگی تأثیر می پذیرد. این تأثیرات ممكن است آگاهانه از سوی دست اندركاران علوم اعمال شود و یا به طور ناآگاهانه، به صورت پیش فرض ها، اهداف و انگیزه های محقق وارد عمل شود. این تأثیرات، چنان كه خواهیم دید، اجتناب ناپذیر است و با بی طرفی علمی و عینیت علوم نیز منافاتی ندارد. در این جا به طور كلی به دو مورد اساسی حضور و نفوذ دین در مراحل تحقیق و پژوهش علوم انسانی می پردازیم: ۱ـ ایجاد انگیزه و هدف. ۲ـ ارائه پیش فرض ها و اصول مسلم. در آخر نیز نتیجه گیری كوتاهی را از بحث ارائه خواهیم داد.

۱ـ دین و ایجاد هدف و انگیزه در علوم

روشن است كه علمورزی یك عمل است و هیچ عملی بدون انگیزه و هدف از انسان سرنمی زند. این انگیزه ها و اهداف ممكن است انواع مختلفی را در برگیرد و از ارضای حس كنجكاوی شخصی گرفته تا پاسخ به نیازهای سیاسی و اقتصادی سطح كلان را شامل شود، ولی همه این موارد نیازمند یك بستر فرهنگی مناسب برای پرداختن به فعالیت های علمی اند. فعالیت های علمی تنها در جامعه ای ممكن است كه فرهنگ آن جامعه مفاهیم، ارزش ها و باورهای مناسبی نسبت به پژوهش علمی داشته باشد، و نه تنها آن را یك عمل مجاز بداند بلكه آن را به عنوان یك عمل لازم و ضروری مورد تشویق قرار دهد. در همه فرهنگ ها، دین مهم ترین عنصری است كه نحوه جهت گیری نسبت به علم و علمورزی را مشخص می كند. این جهت گیری می تواند مثبت و تشویق كننده و یا منفی و بازدارنده باشد. همچنان كه در صورت مثبت بودن می تواند مستقیم و بیواسطه و یا غیر مستقیم و با واسطه باشد.

نویسنده:محمدعزیز بختیاری

منبع:فصلنامه معرفت ، شماره ۳۲

پی نوشت ها

۱ـ محمدتقی مصباح، آموزش فلسفه، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۶۴، ج ۱، ص ۱۸۹

۲ـ غلام عباس توسلی، نظریه های جامعه شناسی، سمت، ۱۳۶۹، ص ۵۱

۳ـ مایكل مولكی، علم و جامعه شناسی معرفت، ترجمه حسین كچویان، نشر نی، ۱۳۷۶، ص ۱۸۱

۴ـ قال رسول الله(صلی الله علیه وآله): اطلبوا العلم من المهد الی اللحد

۵ـ قال علی(علیه السلام): الحكمهٔ ضالهٔ المؤمن. نهج البلاغه، صبحی صالح، ص ۴۸۱

۶ـ عن النبی(صلی الله علیه وآله): طلب العلم فریضهٔ علی كل مسلم، اصول كافی، ج ۱، انتشارات علمیه اسلامیه، ص ۳۵

۷ـ مجلس علم خیر من عبادهٔ ستین سنهٔ

۸ـ مداد العلماء افضل عنداللّه من دم الشهداء

۹ـ انما یخشی اللّه من عباده العلماء (سوره فاطر / ۲۸)

۱۰ـ آلوین گولدنر، بحران جامعه شناسی غرب، ترجمه فریده ممتاز، شركت سهامی انتشار، تهران، ۱۳۶۸، ص ۴۷

۱۱ـ انّ اللّه لا یغیّر ما بقوم حتی یغیّروا ما بأنفسهم (رعد / ۱۱)

۱۲ـ منظور از این مثال این نیست كه دیدگاهی كه اكنون در اقتصاد و علوم اجتماعی مطرح است، نیز نخست از منبع دینی اخذ شده اند.

۱۳ـ ایان باربور، علم و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، مركز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۷۴، ص ۲۲۸

۱۴ـ آلوین گولدنر، پیشین، ص ۵۳

۱۵ـ ریمون آرون، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی، ترجمه باقر پرهام، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۰، ص ۵۴۸

---