دوشنبه, ۸ بهمن, ۱۴۰۳ / 27 January, 2025

مجله ویستا

شیخ صدوق

رئیـس المحـدثیـن، شیخ صـدوق ۳۱۱ ـ ۳۸۱ هـ.ق

ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق (ابن بابویه) نزد اساتید زیادی از جمله پدرش شاگردی کرد و ادب و فقه را فرا گرفت .

پدرش، ابو الحسن علی بن حسین بن موسی قمی، نیز از فقهای شیعه بود که با حسین بن روح، نائب سوم امام زمان، نیز ملاقات داشت. او به دعای امام زمان صاحب سه فرزند شد که محمد (شیخ صدوق) بزرگترین آنها بود.

شیخ صدوق برای ملاقات با ابو عبدالله نعمت رقیب به بلخ رفت و کتاب «من لا یحضره الفقیه» را به نام او نوشت. شیخ در اواخر عمر در شهر ری زندگی می کرد که تحت سیطره آل بویه بود و «رکن الدوله» و وزیر او، «صاحب ابن عباد»، او را بسیار گرامی می‌داشتند .

ابن بابویه به سال ۳۸۱ هجری قمری در ری در گذشت و در همان جا مدفون گشت. مزار او تاکنون باقی مانده است.

از کتاب‌های اوست:«من لایحضره الفقیه»، «علل الشرایع»، «ثواب الاعمال»، «کتاب الخصال»، «کتاب الاعتقادات»، «عیون اخبار الرضا» و «کتاب التوحید».

ولادت:

محمد بن علـی بن بابویه قمی معروف به ابـن بابـویه و شیخ صدوق، از مفاخر فقهای دنیای شیعه و محـدث عالـی مقام در نیمه دوم سده چهارم هجری است.

بعد از سـال ۳۰۵ هـ . ق، که نـایب دوم امام زمـان علیه‌السلام از دنیا رفت، شیخ اجل حسین بـن روح نوبختی به عنوان نایب سـوم امام علیه‌السلام بیـن شیعیان و حضرت گردید. علی بـن بابـویه قمی پدر شیخ صدوق که از علمای قـم بـود، وارد بغداد شد، و چون تا آن زمان صاحب فرزنـدی نشـده بـود، و از ایـن نظر رنج مـی برد لذا فرصت را مغتنم شمرد، و ضمن نامه ای به حسین بـن روح نوبختی، از او تقاضا نمـود که در حیـن شرفیابـی به محضر آقا امام زمان علیه‌السلام نامه او را به آن حضرت تقدیم نماید.

وی در آن نامه اشتیاق خود را به داشتـن پسری ابراز کرده بـود، و جواب امام زمان علیه‌السلام هـم به او رسید که ما برای تو دعا کردیـم و عنقریب خـداوند پسری و یا پسرانـی فقیه و پاک سرشت به تـو خواهد داد.

به ایـن ترتیب عنایت الهی شامل حال وی شده و دعای حضرت حجت علیه‌السلام به سـال ۳۱۱ هـ. ق بـا تـولـد شیخ صـدوق تحقق یافت. اسنـاد ایـن روایت معتبـر است، چنـانچه شیخ صـدوق خـود در کتـاب گرانقدرش کمال الدین آورده است. و شیخ طـوسـی در کتـاب غیبت صفحه ۱۹۵ ایـن حـدیث را آ ورده است. همچنین ایـن حدیث را دانشمند رجال شناس شیخ نجاشی در کتاب خـود صفحه ۱۸۴ نقل کرده است.

تحصیلات:

او در روزگار جـوانی پـس از فرا گرفتـن علـوم مقـدماتـی، علـم حـدیث و فقه را از مفاخـر فقها و محدثیـن قـم همچون پدرش علی بن بابویه و محمد بن حسـن بـن ولید، پیشوای فقهای قم، احمد بن علی بن ابراهیم قمی، حسیـن بـن ادریس قمی و دیگران آموخت و چون در روزگار سلاطیـن شیعی آل بویه به سر مـی برده و آنها بر قسمت اعظم دنیای اسلام تسلط داشتنـد به منظور دیـدار مشایخ دیگـر در سایر نقاط شیعه نشیـن، و سیـر و سیاحت به مسافرت دور و درازی همت گماشت.

شیخ صدوق در سال ۳۴۷ هـ . ق، در ری از ابو الحسن محمد بـن احمد بن علـی اسدی معروف به ابـن جراده بردعی حدیث فراگرفت و در سال ۳۵۲ هـ . ق، در نیشـابـور ازمحضر علمای آن سـامـان استماع حـدیث نموده مانند: ابـو علـی حسیـن بـن احمد بیهقـی، عبـد الرحمـن محمد بـن عبدوس و همچنیـن در مرو از افرادی همچون ابـو الحسن محمد بن علی بن فقیه و ابو یوسف رافع بـن عبدالله به اخذ حـدیث تـوفیق یافت که در کـوفه، مکه، بغداد، بلخ و سـرخـس استماع حدیث داشته است.

در سال ۳۴۷ هـ . ق، به تقاضای رکـن الدوله دیلمی در ری، اقـامت و به رهبـری علمـی و مذهبـی شیعیـان عصر پـرداخته است.

شخصیت علمی و معنـوی او چنان بـود که فقها و دانشمندان شیعه هر جا به نام وی می رسیـدند از وی با بهتـریـن عبارات یاد مـی کردنـد چنانچه فقیه عظیـم الشأنی همچون بحر العلوم او را (رئیس محدثیـن) خوانده است.

اساتید:

استادان شیخ صدوق را نمی تـوان شمرد، ولی دانشمند محقق مرحوم شیخ عبـدالرحیـم ربانـی شیرازی ۲۵۲ تـن از آنها را نام برده است که گـروهـی از آنها در زمـره مشـاهیـر بـوده و عبـارتند از:

۱) پدرش علی بن بابویه قمی

۲) محمد بن حسن ولید قمی

۳) احمد بن علی بن ابراهیم قمی

۴) علی بن محمد قزوینی

۵) جعفر بن محمد بن شاذان

۶) جعفر بن محمد بن قولویه قمی

۷) علی بن احمد بن مهریار

۸) ابو الحسن خیوطی

۹) ابـو جعفـر محمـد بـن علـی بن اسـود

۱۰) ابـو جعفـر محمـد بـن یعقـوب کلینـی

۱۱) احمـد بـن زیـاد بـن جعفـر همـدانی

۱۲) علـی بن احمد بن عبدالله قرقی

۱۳) محمد بن ابراهیم لیثی

۱۴) ابراهیم بن اسحاق طالقانی

۱۵) محمد بن قاسم جرجانی

۱۶) حسین بن ابراهیم مکتبی

شاگردان:

۱ ) شیخ مفید

۲ ) محمد بن محمد بن نعمان

۳ ) حسین بن عبدالله

۴ ) هارون بن موسی تلعکبری

۵ ) بـرادرش حسیـن بـن علـی بـن بـابـویه قمـی

۶ ) بـرادر زاده اش حسـن بـن حسیـن بـن بـابـویه قمـی

۷ ) حسـن بـن محمـد قمـی (مـؤلف تـاریخ قـم)

۸ ) علـی بـن احمـد بـن عبـاس نجـاشـی (پـدر نجـاشـی)

۹ ) علم الهدی (سید مرتضی)

۱۰) سیـد ابـو البـرکـات علـی بـن حسیـن جـوزی

۱۱ ) ابوالقاسم علی خزاز

۱۲ ) محمد بن سلیمان حمرانی

تألیفات:

شیخ طـوسـی نـوشته است که شیخ صـدوق ۳۰۰ جلـد کتاب تألیف کرده است، و در فهرست خـود ۴۰ کتاب و شیخ نجاشی ۱۸۹ کتاب از وی نام برده انـد. بـرای نمـونه چنـد اثـر او را نام مـی بـریـم:

۱) من لا یحضره الفقیه

۲) کمال الدین و اتمام النعمه

۳ )کتاب امالی

۴ ) کتاب صفات شیعه

۵ ) کتـاب عیـون الاخبـار امـام رضا علیه‌السلام

۶ ) کتاب مصادقه الاخوان

۷ ) کتاب خصال

۸ ) کتاب علل الشرایع

۹ ) کتاب توحید

۱۰ ) کتاب اثبات ولایت علی علیه‌السلام

۱۱) کتاب معرفت

۱۲) کتاب مدینه العلم