حجاب و قانون مندی روابط زن و مرد در قرآن

در قرآن کریم در مورد حجاب و قانون مندی روابط زن و مرد, دو دسته آیه وجود دارد دسته اول آیاتی که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهری و حد و کیفیت آن نازل شده است و دسته دوم آیاتی که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان می کند و آنان را از کارهایی که عفت و پاکدامنی شان را تهدید می کند, برحذر می دارد, که در ذیل می آید

بی‏شک، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، یکی از ضروریات دین اسلام است که درباره جنبه اسلامی آن نمی‏توان تردیدی به خود راه داد. در قرآن کریم و روایات وارده از پیامبر اکرم (صلی‏الله‏علیه‏وآله)و ائمه معصومین (علیهم‏السلام) و نیز در کلمات فقها، به وجوب و کیفیت آن تصریح شده است.

حجاب در ادیان گذشته نیز وجود داشته است، ولی این حکم در دین اسلام بسیار مترقی‏تر است، زیرا در این دین، از افراط و تفریط‏هایی که در مورد پوشش زنان در ادیان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و برای حجاب، حدی متناسب با غرایز انسانی در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامی به معنای حبس زن در خانه و دوری از شرکت در مسائل اجتماعی نیست، بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه عفت و حیا پیشه کند، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و از جلوه‏گری و خودنمایی بپرهیزد.

مرحوم شهید مطهری در این باره می‏فرماید: «اسلام می‏گوید: نه حبس نه اختلاط، بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی‏شدند، ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»۱

در قرآن کریم در مورد حجاب و قانون‏مندی روابط زن و مرد، دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول آیاتی که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهری و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتی که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان می‏کند و آنان را از کارهایی که عفت و پاکدامنی‏شان را تهدید می‏کند، برحذر می‏دارد، که در ذیل می‏آید.

● کیفیت پوشش در قرآن

قرآن در دو آیه، کیفیت پوشش زن در حضور نامحرم را بیان می‏کند:

الف) سوره نور، آیه ۳۱ : «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ...؛ و به زنان با ایمان بگو چشم‏های خود را (از نگاه‏های هوس آلود) فرو گیرند و عفّت خویش را حفظ کنند و زینت خود را، جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و (اطراف) روسری‏ها و مقنعه‏های خود را بر سینه خود افکنند (تاگردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدرشوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم‏کیششان، یا بردگانشان، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند. و هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی‏شان دانسته نشود (و صدای خلخالی که بر پا دارند به گوش نرسد).و همگی به سوی خدا باز گردید ای موءمنان، تا رستگار شوید».

شهید مطهری۲ در باره مفاد این آیه و آیه قبل آن می‏فرماید: دو آیه ۳۰ و۳۱ نور مربوط به وظایف زن و مرد در معاشرت با یکدیگر است که شامل چهار قسمت است:

۱) هر مسلمان، چه مرد وچه زن، باید از چشم‏چرانی و نظربازی اجتناب کند.

۲) مسلمان،خواه مرد یا زن، باید پاک‏دامن باشد و عورت خود را از دیگران بپوشاند.

۳) زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.

۴) دو استثنا برای پوشش زن ذکر شده که یکی با جمله «وَلا یُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگری با جمله « وَلایُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...» ذکر شده و نداشتن پوشش را برای زن نسبت به عده خاصی تجویز می‏کند.

همچنین از جمله «وَ لا یَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی‏شان دانسته شود» فهمیده می‏شود: پای‏کوبی، نمودی کامل از ظاهر کردن باطن سکس زن است و به انواع حرکات تحریکی که باعث جلب توجه مردان نامحرم می‏شود، اشاره دارد.۳

ب) آیه ۵۹ سوره احزاب: « یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُوءْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلابِیبِهِنَّ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلباب‏های (= روسری‏های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای این‏که (به پاکدامنی) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا وکوتاهی از آنان سر زده، توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است».

شهید مطهری در توضیح کلمه «جَلباب» بعد از این که به اقوال مفسرین اشاره می‏کند، می‏فرماید: «چنانچه ملاحظه می‏فرمایید معنی جلباب از نظر مفسران چندان روشن نیست. آن چه صحیح‏تر به نظر می‏رسد این است که در اصل لغت، کلمه جلباب شامل هر جامه وسیع می‏شده است، ولی غالباً در مورد روسری‏هایی که از چارقد بزرگ‏تر و از ردا کوچک‏تر بوده است به کار می‏رفته است. ضمناً معلوم می‏شود دو نوع روسری برای زنان معمول بوده است: یک نوع، روسری‏های کوچک که آن‏ها را «خِمار» یا مقنعه می‏نامیده‏اند و معمولاً در داخل خانه از آن‏ها استفاده می‏کرده‏اند. نوع دیگر، روسری‏های بزرگ که مخصوص خارج منزل بوده است. این معنا با روایاتی که در آن‏ها لفظ جلباب ذکر شده است نیز سازگار است».۴

● قانون‏مندی روابط زن و مرد در قرآن

دسته دوم به آیاتی اشاره می‏کند که درباره کیفیت ارتباط با نامحرم است. در این آیات، موءمنان خصوصاً زنان را از رفتارهایی که سبب جلب توجه و تحریک نامحرم می‏شود، باز می‏دارد و حیا و عفت در مقابل نامحرم را مورد ستایش قرار می‏دهد:

سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آیه ۳۲ آمده: «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ ای همسران پیامبر، شما همانند هیچ یک از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید، پس به گونه‏ای هوس‏انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع نکنند، و به شایستگی سخن بگویید».

این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر است، ولی اختصاص به آن‏ها ندارد و شامل همه زنان مسلمان می‏شود. طبق این آیه زنان نباید در گفتگو با نامحرم از سخنانی که مفهوم یا آهنگ آن وسوسه‏آمیز و تحریک‏کننده باشد استفاده کنند؛ چه بسا در بین آن‏ها افرادی باشند که به سبب ضعف ایمان و آلودگی به هوس‏های شیطانی، تحریک شوند و خیال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراین برای حفظ عفت و پاک‏دامنی افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.

خود آرایی و تبرج احزاب / ۳۳ : «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الأُولَی ؛ و (ای زنان پیامبر) در خانه‏های خود بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید». در این آیه نیز به زنان دستورات دیگری برای برخورد با نامحرم می‏دهد. در ابتدا از زنان می‏خواهد تا جایی که امکان دارد از خانه خارج نشوند و خود را کم‏تر در معرض دید نامحرم قرار دهند؛ زیرا با این کار جلوی بسیاری از مفسده‏های اخلاقی گرفته می‏شود و زمینه انحراف و ناهنجاری در جامعه از بین می رود. چنانچه در آیه ۵۳ همین سوره به این مطلب اشاره کرده است.

دستور دیگری که این آیه برای زنان دارد این است که از تبرج و جلوه‏گری و جلب توجه نامحرم بپرهیزند. کلمه تبرج از برج گرفته شده و به معنای آن است که فرد، خود را مانند برج در معرض دید و تماشای دیگران قرار دهد. در واقع این قسمت آیه به ما می‏فهماند اگر زنان نمی‏توانند در خانه بمانند و بیرون آمدن از منزل برایشان ضروری است، به گونه‏ای خارج شوند که سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق این آیه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر این است که اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانیاً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه کردن و در یک کلمه تمام حرکات و سکناتش به نوعی باشد که در قالب تبرج و جلوه‏گری نبوده و بلکه همراه با حیا و عفت باشد.

در سوره قصص آیات ۲۳و ۲۵، در جریان دختران شعیب و حضرت موسی به همین شیوه رفتاری اشاره کرده و آن را می‏ستاید.

نگاه به نامحرم در سوره نور آیه ۳۰ و ۳۱ : «قُل لِّلْمُوءْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ ... وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ایمان بگو چشم‏های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و به زنان با ایمان بگو چشم‏های خود را (از نگاه هوس‏آلود) فرو گیرند». در این دو آیه نیز به رفتار دیگری که حاکی از عفت و حیاست اشاره می‏کند و آن پرهیز از نگاه هوس‏آلود به نامحرم است. زیرا نگاه به نامحرم اگر از روی لذت باشد، سبب انحراف اخلاقی می‏شود و آدمی را از جاده عفاف دور می‏سازد.

● داشتن مکان اختصاصی

احزاب آیه ۵۳ : «وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاء حِجَابٍ ذَلِکُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِکُمْ وَقُلُوبِهِنَّ؛ و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را (به عنوان عاریت) از آنان (زنان پیامبر) می‏خواهید، از پشت پرده بخواهید؛ این کار برای پاکی دل‏های شما و آن‏ها بهتر است». در این آیه نیز به شیوه دیگری برای حفظ عفت و حیا اشاره می‏کند و به مردان دستور می‏دهد هنگام صحبت کردن با زنان پیامبر و به طور کلی، زنانی که با آن‏ها محرم نیستند، سعی کنند رو در روی آن‏ها قرار نگیرند، بلکه از پشت پرده صحبت کنند. این آیه بر لزوم داشتن مکان اختصاصی برای زنان و عدم جواز ورود آقایان به آن‏ها تأکید می‏کند.

نویسنده:عباس رجبی

پی‏نوشت‏ها:

۱ـ مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۵۵۱.

۲ـ منبع پیشین.

۳ـ پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ج ۲۰، ص ۱۳۷.

۴ـ مجموعه آثار، ج ۱۹، ص ۵۰۲.