اسرار نماز از تکبیرها تا تشهد و سلام

صورت نماز همه نمازگزاران یکسان است, اما سیرت آن تفاوت دارد, از این رو نمازگزاران متفاوت هستند چنان که از پیامبر ص روایت شده است دو نفر از امت من به نماز می ایستند و رکوع و سجودشان یکی است, حال آن که تفاوت بین نمازشان برابر با فاصله آسمان و زمین است

صورت نماز همه نمازگزاران یکسان است، اما سیرت آن تفاوت دارد، از این رو نمازگزاران متفاوت هستند چنان که از پیامبر(ص) روایت شده است: دو نفر از امت من به نماز می‌ایستند و رکوع و سجودشان یکی است، حال آن که تفاوت بین نمازشان برابر با فاصله آسمان و زمین است. یکی از بارزترین مصادیق و کامل ترین موارد لطف تام الهی ارمغان والای نماز است که در معراج نبوی با همه لوازم، مقدمات و مقارنات به بشر اعطا شد و آن را فلاح حی علی الفلاح خواند و از آن به بهترین عمل حی علی خیرالعمل یاد کرد.امام صادق(ع) می‌فرماید: روزی امیرالمومنین نشسته بود و پسرش محمد با او بود به پسرش فرمود: ای محمد برای من ظرف آبی بیاور تا از آن وضو بگیرم، محمد آب آورد، حضرت با دست چپ آب بر دست راست ریخت و فرمود: بسم الله الذی جعل الما طهورا و لم یجعله بخساً پس به آن استنجا کرد و این دعا را خواند: اللهم حصّن فرجی و اعفّه و استر عورتی و حرمنی علی النار بعد از آن آب را در دهان مضمضه کرد و فرمود: اللهم لقنی حجتی یوم القاک و انطق لسانی خدایا در روزی که تو را ملاقات می‌کنم، حجت و برهان قطعی به من القا کن و زبانم را بدان گویا گردان. آنگاه استنشاق کرد و آب را در بینی کشید و عرض: اللهم لاتحرمنی ریح الجنه خدایا بوی بهشت را بر من حرام مفرما، و از جمله کسانی قرارم ده که بوی بهشت پاک آن را می‌یابد. سپس حضرت صورت خود را شست و گفت: اللهم بیض وجهی یوم تبیض وجوه، و تسود وجوه، ولا تسوه وجهی یوم تبیّض وجوه و تسوّد وجوه خدایا روزی که چهره‌هایی سفید و صورتهایی سیاه می‌شود، روی مرا سفید بگردان و صورتم را سیاه مدار در روزی که چهره‌هایی سفید و صورتهایی سیاه می‌شود.آنگاه دست راست خود را شست و فرمود: اللهم اعطنی کتابی بیمینی و الخلد فی الجنان بیساری خدایا نامه کردارم را به دست راستم عطا فرما و برات جاودانه زیستن در بهشت را به دست چپم ده. سپس حضرت دست چپ را شست و گفت: اللهم لاتعطنی کتابی بیساری، و لاتجعلها مغلولةً الی عنقی، و اعوذبک من مقطّعات النیران خدایا نامه اعمالم را به دست چپم مده و به گردنم مبند و به تو پناه می‌برم از تکه پاره‌های آتش. آنگاه مسح بر سر کشید و فرمود: اللهم غشنی برحمتک و برکاتک و عفوک خدایا به رحمت و برکات و بخشایش خود مرا فرا بگیر. سپس بر دو پا مسح کشید و گفت: اللهم ثبتنی عل الصراط، یوم تزلّ فیه الاقدام، و اجعل سعیی فیما یرضیک علنی خدایا روزی که پاها بر صراط می‌لغزد مرا ثابت قدم بدار، سعی و تلاش مرا در چیزی قرار بده که تو را خرسند می‌سازد.آنگاه به محمد پسرش گفت: ای محمد هر کس مانند من وضو بگیرد و چون این اذکار را بخواند، خداوند در برابر هر قطره آب، برای او فرشته ای می‌آفریند که تقدیس و تسبیح و تکبیر گوید و ثواب آن را تا قیامت برای او می‌نویسد. هر کس در عمل با اخلاص به جانب خداوند رو کند، بدان دست می‌یازد و آنکس که دل خویش را تسلیم خدا کند، به او می‌رسد به گونه ای که از هر آلودگی و پلیدی پاک می‌گردد.

● اسرار تکبیرهای نماز

امام رضا(ع) می‌فرماید: تکبیرهای اول نماز، از آن رو هفت عدد است که اصل نماز دو رکعت است و با هفت تکبیر گشوده می‌شود: تکبیرة الاحرام، تکبیر رکوع، دو تکبیر سجده‌های رکعت اول، تکبیر رکوع رکعت دوم و دو تکبیر سجده‌های رکعت دوم، پس وقتی انسان در آغاز نمازش هفت تکبیر گفت و بعضی از تکبیرهای بین نماز را فراموش کرد یا به طور کلی از آن‌ها غافل ماند عیبی به نمازش وارد نمی‌شود.روح تکبیر، چیزی جز تسبیح و تنزیه نیست، زیرا معنای تکبیر این است، که خداوند برتر از آن است که به حس، تخیل، توهم تعقل آید. چون او نه جسم است و نه چیزی که با جسم سر و کار داشته باشد. نیز خدا برتر از آن است که کسی بتواند حقیقت بی پایان او را به کشف و شهود بنگرد.

● راز نیت

مراد از نیت در باب عبادات نیست، مانند این که نیت می‌کند نمازظهر یا عصر بخواند یا نیت در باب معاملات مراد نیست. بلکه مراد از نیت در این جا، تنها خصوص «قصد قربت» و نزدیکی به خدای سبحان است. بنابراین نیت به معنای قصد نزدیکی به خداوند سبحان، روح عمل است، عمل با آن زنده می‌شود و بدون آن می‌میرد و پیداست که مرده هیچ اثری ندارد، عبادت با قصد تقرب صحیح می‌گردد و بدون آن باطل است. پایداری بر عمل تا به مرتبه اخلاق برسد، سخت تر از عمل است و عمل خالص آن است که نخواهی جز خدای عزوجل کسی تو را بر آن سپاس گوید، و نیت از این هم برتر است، بدان که نیت همان عمل است. گواه دیگر بر اصالت نیت این است که هرگاه نیت تحقق یابد و توانمند باشد نماز، مناجات با خدا و معراج نماز گزار می‌شود، و هرگاه ناتوان گردد و نمازگزار از آن غافل ماند، نماز رنگ مناجات را از دست می‌دهد و نمازگزار استحقاق می‌یابد.

● راز قرائت

در نماز دو رکعتی، و نیز دو رکعت اول نمازهای سه رکعتی و چهار رکعتی قرائت فاتحه الکتاب واجب است. قرائت راز و نهانی دارد به اعتبار این که آنچه خوانده می‌شود (قرآن) دارای رازی است، پس تا وقتی قاری راز خواه نباشد، به راز قرائت نمی‌رسد و نیز به نهان قرآن دست نمی‌یابد و همچنان قرائت وی ناقص می‌ماند.چون رعایت آداب نماز وسیله رسیدن به نهان آن است، نمازگزاری که آن را چون حضور قلب رعایت می‌کند، به راز نهان آن دست می‌یابد، و آن وجود خارجی عقلی است که بسی برتر از وجود مثلی است، چه رسد به وجود طبیعی، به ویژه وجود اعتباری که در جهان طبیعت تحقق می‌یابد. نمازی را که پیامبر در معراج به جای آورد، واجد همه ویژگی‌های نماز بود. نمازگزاری که حضور تام دارد، تنها کسی است که با پروردگارش به نجوا می‌ایستد و می‌گوید: «ایاک نعبد و ایاک نستعین» تنها تو را می‌پرستم و تنها از تو کمک می‌خواهم.

● رازهای سوره حمد

بسم‌الله در آغاز هر سوره، معنای مخصوصی دارد که با محتوای آن سوره هماهنگ است، و چون سوره حمد عهده دار معارف فراوانی است «بسم‌الله» در آغاز آن حاوی همه آن معارف است.«حمد» قطعا در برابر نعمت است و نظام امکانی از معقول گرفته تا محسوس و از غیب تا شهود، همه نعمتهایی است که خداوند باری تعالی فرموده است. پس او مستحق ستایش است و جز او کسی این استحقاق را ندارد و چون غیر خداوند وجود حقیقی ندارد زیرا همه ما سوی الله، نشانه‌ها و مخلوق او هستند، پس او بر هر چه از غیر او صادر می‌شود مالک مستقل است، یعنی ستایش که از غیر خدا، پس ستایشگری غیر خدا وجود ندارد، یعنی او هم ستایشگر است و هم ستایش شده.قصد نمازگزار در سوره حمد از آوردن متکلم معل الغیر «نعبد» در صف سایر موجوداتی قرار دارد که خداوند را عبادت می‌کنند، زیرا خداوند تبارک و تعالی پروردگار جهانیان است که همه آن‌ها پروردگار واحد خویش را می‌پرستند. درباره اسراری که به سوره بر می‌گردد باید گفت چون نمازگزار اختیار دارد و می‌تواند به انتخاب خود هر سوره ای از قرآن - به جز چهار سوره ای که سجده واجب دارند- در نماز بخواند.

● راز و نهان تسبیحات اربعه

حدیثی در بیان راز چهار بخش بودن تسبیحات آمده و گفته شده که چهار بخش بودن واقعیتی خارجی است که عرش خداوند و آنچه پایین تر قرار دارد، همه بدان انتظام یافته اند، زیرا در سبب چهار گوشه بودن کعبه و بنای آن بر چهار دیوار آمده است که «بیت المعمور» در آسمان دارای چهار گوشه است، به علت این که عرش الهی چهار ضلع و چهار جهت دارد و چهار ضلعی بودن عرش بدان سبب است که تسبیح، چهار تاست یعنی همان تسبیحات اربعه نمازگزاری که با خدا مناجات می‌کند، وقتی در آغاز نماز به خدا پناه می‌برد از آنچه بندگان خالص از آن به خدا پناه می‌برند، دل او عرش خدای رحمان می‌گردد، زیرا عرش به شکل تسبیحات چهارگانه است. از این رو کسی که با قلب، تسبیح می‌گوید و خداوند را به خرد ناب تنزیه می‌کند و با او در خلوت به راز و نیاز می‌پردازد، به عرش پروردگار رسیده است.

● راز قیام رکوع، سجود، شهود و...

بر این پایه، ممکن است گفته شود راز و تاویل قیام عبارت است از اعلام آمادگی پیکار با دشمن با نیرویی که او را بترساند و ایستادگی در برابر هر بلای آشکار. زیرا نماز از چیزهایی است که می‌توان از آن در پدیده‌های سخت و ناراحتی‌های غمبار، کمک گرفت. حالت ایستادن (قیام) نیرومندتر حالتی برای انسان است که می‌تواند برای دفاع یا حمله و هجوم تصمیم بگیرد. مانند حضور در پیشگاه خدا، فرمانبرداری از امر او، اظهار خواری در آستان او و منتظر فرمان او بودن به قیام تشبیه می‌کنند. آنچه در بر پا داری نماز اهمیت دارد، این است که نمازگزار برای خدا برپا ایستد، چیزی او را ناتوان نسازد و هیچ امری از امور او را بر زمین ننشاند. در جامع احادیث الشیعه جلد ۵. صفحه ۷۹ آمده که کسی در حال ایستاده پشت او راست نباشد، نمازش کامل نیست.

● راز قنوت

ازجمله اموال نمایانگر خضوع، قنوت است، زیرا قنوت عبارت است از لابه، مویه، یعنی ترک محبت دنیا و توجه و اخلاص در برابر پروردگار جلیل، و چون خدای سبحان جواد است آرزومندانش را ناامید و گدایان درگاه خویش را مایوس نمی‌کند.امام صادق(ع) فرمود: هیچ بنده ای دست به جانب خدای عزیز و غالب بالا نمی‌برد جز این که خداوند حیا می‌کند آن دست را خالی و پوچ برگرداند، از این رو آنچه می‌خواهد از فضل خویش در آن دست قرار می‌دهد.بنابراین هرگاه یکی از شما دست به دعا برداشت پایین نیاورد جز این که به صورت خویش بکشد. این معنا غیر از ثمره ای است که از ذکرهای قنوت عاید بنده می‌شود. ذکرهایی که بیانگر التماس و لابه و بیچارگی عبد است و می‌فهماند که حالت خاکساری از بنده جدایی ناپذیر است و نمی‌تواند از چنین حالتی خارج گردد. مانند دعایی که در نماز وتر خوانده می‌شود.درباره اهمیت قنوت که نمودی از یک راز تکوینی است و سبب همسانی راز تکوینی و نظام تشریع است حضرت حسین بن علی(ع) فرمود: از آن زمان که پسری شش ساله بودم می‌دیدم رسول خدا در همه نمازها قنوت می‌خواند.آن حضرت به گونه‌ای بود که در همه نمازهای جدش حاضر می‌شد و فردی پاک، هوشمند، مراقب و حسابگر بوده همه چیز را زیر نظر داشت تا هر آنچه را جدش انجام می‌دهد برایش روشن شود؛ زیرا مردم مامورند احکام را از سنت و روش پیامبر(ص) اخذ کنند.امام صادق(ع) نیز درباره اهمیت قنوت می‌فرماید هر کس عمداً قنوت را ترک گوید نماز نخوانده است، یعنی نمازش کامل نیست: زیرا هدف نماز هدایت به نظام تکوین است، یعنی پیروی کامل و هدایت فراگیر، و قنوتی که مظهر تام و بریدن از دنیا و پیوستن به پروردگار جلیل ولابه درگاه اوست، سبب کمال نماز است و آن‌گاه که ترک شود، نماز کمال برتر خویش را از دست داده است.

● راز تشهد

اصل تشهد در معراج به شکل کنونی درآمد، چون وقتی رسول خدا در نماز خواست به پا خیزد گفته شده ای محمد بنشین. پیامبر نشست، در این هنگام وحی آمد: ای محمد! چون نعمت خویش بر تو ارزانی داشتم نام مرا ببر. تاویل تشهد بنا برآن چه در روایت جابربود عبارت است از تجدید ایمان، بازگشت به اسلام، و اقرار به برانگیخته شدن پس از مرگ و تاویل گفتن درودها، گرامیداشت خدای سبحان و بزرگداشت اوست از آنچه ستمگران گفته‌اند و الحاد پیشگان وصف کرده اند.بنابراین همان گونه که قرآن دارای تاویلی است که در روز قیامت خواهد آمد چنان که خداوند متعال به آن خبر داده- تشهد نیز دارای تاویل تکوینی است که در روز قیامت آن راز تجلی می‌نماید، زیرا در روز قیامت همه پرده‌ها بالا می‌رود و راز‌ها بر ملا می‌شود چنان که با گسترده شدن نظام حقیقی طومار نظام اعتباری در هم پیچیده می‌شود.نحوه نشستن در حال تشهد کیفیتی استحبابی است و آن تورک است و تورک یعنی بر نشیمن گاه و ران چپ نشستن و پای راست را بر کف پای چپ قرار دادن. تاویل این گونه نشستن در روایت در کتاب من لایحضره الفقیه آمده است: خدایا باطل را بمیران و حق را برپا دار زیرا قرار است مظهر حق و راستی و چپ کنایه از باطل و دروغ است. انسان مومن هر دو پایش مبارک است چنان که دو دست او نیز خجسته است. برخاستن از سجده در رکعت دوم که تشهد دارد، باید همراه با نشستن باشد و سخنی در آن نیست. نشستن و آرام گرفتن در این حالت وقار نماز را نگه می‌دارد. بنابراین نشستن بعد از سجده دوم تاویلی دارد که هنگام ظهور واقعیت نماز (در قیامت) آشکار می‌گردد و آن روزی است که سفره اعتبار چون طومار در هم پیچیده می‌شود.

● ذکر برخاستن و راز آن

ذکر در حالت برخاستن از سجود در هر رکعت عبارت است از بحول الله تعالی و قوته اقوم و اقعد به حرکت و توانایی خدای متعال بر می‌خیزیم و می‌نشینیم. خوب و بد وهر حرکت و توانی جز به دست خدا نیست (همه کارها را خدا انجام می‌دهد و انسان هیچ کاره است).

● راز سلام

اصل سلام در شب معراج تمثل یافت. تاویل سلام، همان مورد رحمت قرار گرفتن از ناحیه خداوند است. در علل الشرایع است که از امام صادق(ع) درباره علت وجوب سلام در نماز سوال شد. فرمود: سلام موجب رها کردن نماز است. نمازگزار با اشاره به جانب راست سلام می‌دهد و به جانب چپ اشاره نمی‌کند؟ زیرا فرشته ای که نیکی‌ها را می‌انگارد به طرف راست گمارده شده و فرشته ای که بدی‌ها را می‌نویسد به جانب چپ است و نماز از نیکی‌هاست، از این‌رو سلام نماز به جانب راست داده می‌شود نه چپ. در سلام باید السلام علیکم گفته شود، زیرا سلام به صورت جمع است هم به فرشته طرف راست و هم به فرشته طرف چپ.روشن شد که تاویل سلام نماز همان کسب رحمت الهی و امان از آتش است و ورود به نماز با حرمت سخن آدمی گفتن شروع می‌شود و خارج شدن از نماز با حلیت سخن گفتن تحقق می‌یابد.