خشم دریا

سونامی پدیده ای طبیعی شامل یك رشته موج است كه وقتی آب دریا در مقیاس وسیع جابجا می شود, اتفاق می افتد زمین لرزه, رانش زمین, فوران آتشفشان و برخورد اجسام آسمانی مانند شهاب سنگ می تواند باعث سونامی شود در اثر این پدیده, سواحل زیر آب می رود و خسارات مادی و جانی گسترده ای به بار می آید

كلمه سونامی از زبان ژاپنی می آید و به معنای موج بندرگاه است. این عبارت توسط ماهیگیرانی ساخته شد كه وقتی به بندر برمی گشتند، با ویرانی مواجه می شدند در حالی كه در دریا بروز این حادثه را احساس نكرده بودند. در اقیانوس، سونامی ارتفاع اندك و طول زیادی دارد كه گاه به صدها كیلومتر می رسد و از این رو در دریا حركت سونامی فقط به مانند یك خیزاب عادی احساس می شود.معمولاً وقتی كه سونامی به ساحل نزدیك می شود، حالت تند و تیزی پیدا می كند كه با موج ایجاد شده براثر فشار باد بر آب كاملاً فرق دارد.علل سونامی می تواند براثر هر تلاطمی كه حجم زیادی از آب را جابجا می كند، ایجاد شود، مانند زمین لرزه، رانش زمین یا برخورد شهابسنگ. با این حال، رایج ترین علت زمین لرزه در زیر دریاست. زمین لرزه ای كم شدت در زیر دریا كه سونامی ایجاد نمی كند، ممكن است رانش زمین پدید آورد كه می تواند به سونامی بیانجامد.به علاوه، هنگامی كه بستر دریا به ناگهان تغییر شكل می دهد و آب كف دریا را جابجا می كند، نیز ممكن است سونامی تشكیل شود. جابجایی عمودی پوسته زمین در مقیاس گسترده معمولاً در مرز صفحات تشكیل دهنده آن رخ می دهد. صفحات متراكم تر اقیانوسی به زیر صفحات قاره ای می غلتد و سونامی هایی كه در این جابجایی شكل می گیرد، بسیار قدرتمند است.رانش زمین در زیر دریا (كه گاه همراه با زلزله های شدید است) و نیز سقوط صخره های آتشفشانی نیز می تواند حجم آب موجود را متلاطم كند. رسوبات و صخره ها به پایین می لغزد و بر بستر دریا گسترده می شود. به همین شكل، فوران آتشفشانی شدید در زیر دریا می تواند ستونی از آب را جابجا و سونامی ایجاد كند.رانش گسترده زمین و برخورد اجرام آسمانی می تواند آب را از بالا متلاطم كند. به طور كلی سونامی هایی كه از این پدیده ها شكل می گیرد، برخلاف سونامی های ناشی از زلزله به سرعت از بین می رود و به ندرت بر سواحل دوردست اثر ویرانگر دارد، چون بخش كوچكی ازدریا متلاطم می شود.

ویژگی ها

رفتار سونامی با خیزابهایی عادی تفاوت زیادی دارد. سونامی با سرعت بالا منتشر می شود و مسافتهای طولانی را در اقیانوس با اتلاف انرژی اندك می پیماید. سونامی می تواند هزاران كیلومتر دورتر از محل شكل گیری، خسارت به بار آورد و از این رو گاه بین شكل گیری و تأثیرگذاری آن بر ساحل چند ساعت فاصله می افتد. اما سرعت حركت آن كمتر از سرعت امواج زلزله اصلی است.

در آبهای آزاد بین نقطه بالای دو سونامی فاصله ای طولانی بین چند دقیقه تا چند ساعت وجود دارد و طول آنها به چند صد كیلومتر می رسد. فاصله نقطه بالای دو موج عادی در ساحل دریا معمولاً ده ثانیه و طول آنها حدود ۱۵۰ متر است. ارتفاع واقعی سونامی در آبهای آزاد اغلب كمتر از یك متر و برای سرنشینان كشتی ها عملاً غیرقابل تشخیص است. سونامی با سرعت ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ كیلومتر در ساعت در اقیانوس به حركت درمی آید و رسیدن موج دوم یا سوم با بیش از یك ساعت زمان صورت می گیرد.وقتی سونامی به خشكی نزدیك می شود، دریا كم عمق و از سرعت موج كاسته و در نتیجه موج كوه پیكر متراكم می شود. ارتفاع آن افزایش می یابد. در نتیجه در حالی كه شخصی كه در نقطه عمیق دریا قرار دارد، ممكن است حتی سونامی را احساس نكند، ارتفاع آن در حین رسیدن به خشكی ممكن است به ۳۰ متر یا بیشتر برسد.

موج زمانی به موج آب كم عمق تبدیل می شود كه نسبت بین عمق آب و طول موج آن كوچك شود و از آنجایی كه طول موج بسیار زیادی دارد (بالغ بر چند صد كیلومتر)، سونامی حتی در اقیانوس مانند موج آب كم عمق عمل می كند. امواج آب كم عمق با سرعتی حركت می كنند كه معادل مجذور حاصل شتاب گرانیگاه (۸/۹ متر بر ثانیه به توان دو) و عمق آب است. مثلاً در اقیانوس آرام كه عمق آب به طور معمول ۴۰۰۰ متر است، سونامی با سرعت ۲۰۰ متر در ثانیه (۷۲۰ كیلومتر در ساعت) و اندك اتلاف انرژی حركت می كند. در عمق ۴۰ متری، این سرعت حدود ۲۰ متر در ثانیه (۷۲ كیلومتر در ساعت) خواهد بود كه بسیار كمتر از سرعت موج در آبهای آزاد است، اما به هر حال مهار این موج دشوار است.

سونامی از مركز خود به بیرون منتشر می شود و از این رو كناره برخی توده های خشكی نسبتاً درامان می ماند. امواج سونامی در اطراف توده های خشكی دچار انكسار می شود. سونامی متقارن نیست. ممكن است یك سمت از آنها قویتر از دیگری باشد و این بستگی به منبع و جغرافیای پیرامون دارد.

علائم

در مواردی كه لبه پیشین سونامی پایین ترین نقطه آن باشد، دریا پیش از رسیدن موج به ساحل به اندازه نصف چرخه موج از آن عقب می نشیند. اگر كرانه دریا كم عمق باشد، این عقب نشینی ممكن است از ۸۰۰ متر تجاوز كند. چه بسا افراد ناآگاه از خطر به علت كنجكاوی یا برای جمع آوری ماهی از بخش بدون آب در ساحل بمانند.در مواردی كه لبه پیشین سونامی نخستین نقطه اوج آن باشد، مناطق ساحلی پست پیش از رسیدن امواج بعدی زیر آب می رود. از این رو آموزش ماهیت سونامی مهم است. مردم باید بدانند وقتی سطح آب پایین می رود، خطر به پایان نرسیده است. مناطقی كه امكان بروز سونامی در آنها زیاد است، از شبكه های هشدار سونامی برای پیش بینی وقوع این پدیده و هشدار به مردم استفاده می كنند.

تاریخچه سونامی

با وجودی كه سونامی اغلب در اقیانوس آرام رخ می دهد، ایجاد آنها در جاهای دیگر نیز دیده شده است.۶۱۰۰ سال قبل از میلاد و پیش از آن ؛ درشمال اقیانوس اطلس، منطقه شیب دار استورگا باعث یك رشته جابجایی ناگهانی زمین در طول دهها هزار سال شد.۱۶۵۰ قبل از میلاد ؛ در مقطعی بین سالهای ۱۶۰۰ تا ،۱۶۵۰ جزیره آتشفشانی سانتورینی در یونان فوران كرد و یك سونامی به ارتفاع ۱۰۰ تا ۱۵۰ متر پدید آورد كه ساحل شمالی جزیره كرت را در فاصله ۷۰ كیلومتری از بین برد. سانتورینی را محتمل ترین منبع داستان آتلانتیس اثر افلاطون می دانند و برخی دانشمندان معتقدند این آتشفشان عامل سیلابهای عظیمی است كه در متون مقدس یهود، مسیحی و اسلامی ضبط شده است.

۱۷۵۵ لیسبن؛ دهها هزار پرتغالی كه از زلزله سال ۱۷۵۵ جان سالم به در بردند، بر اثر سونامی ای كه چند دقیقه بعد رخ داد، جان خود را از دست دادند. بسیاری از مردم شهر برای دوری از آتش سوزی و ریزش آوار ساختمانها به ساحل دریا فرار كردند. پیش از رسیدن دیواره عظیم آب به بندرگاه، آب دریا عقب نشست و بسیاری از لاشه های كشتی های غرق شده را پدیدار كرد. زمین لرزه، سونامی و آتش سوزی متعاقب آن بیش از یك سوم از جمعیت ۲۷۵۰۰۰ نفری لیسبن را از بین برد. نوشته های تاریخی كاوشهای واسكودوگاما و كریستف كلمب از بین رفت و ساختمانهای بی شماری ویران شد. نابودی لیسبن باعث مهار شدید بلند پروازیهای امپراتوری پرتغال شد. اروپاییان قرن هجدهم تلاش كردند این فاجعه را در چارچوب اعتقادات مذهبی و منطقی درك كنند. مفهوم فلسفی امر والا كه توسط امانوئل كانت در كتاب «تأملاتی بر احساس زیبایی و والایی» نوشته شد تا حدی ملهم از تلاش برای فهم ابعاد گسترده زلزله و سونامی لیسبن بود.بسیاری از حیوانات پیش از رسیدن آب خطر را احساس كردند و به نقاط مرتفع پناه بردند. زمین لرزه لیسبن نخستین نمونه مستند از بروز چنین پدیده ای در اروپاست. برخی دانشمندان فكر می كنند حیوانات توانایی حس امواج زیر صوتی Rayleigh را دارند كه دقایقی یا ساعاتی چند پیش از رسیدن سونامی ایجاد می شود.۱۸۸۳ فوران انفجاری كراكاتوا؛ آتشفشان كراكاتوا در اندونزی در سال ۱۸۸۳ با شدت زیادی فوران كرد. بخشی از انبار مواد گدازه ای آن منفجر شده و خشكی و بستر دریا در آن فرو رفت. یك رشته سونامی براثر این انفجار تولید شد كه ارتفاع برخی از آنها به ۴۰ متر از سطح دریا می رسید. سونامی ها در سراسر اقیانوس هند، آرام، ساحل غربی آمریكا، جنوب آمریكا و حتی انگلیس احساس شد. در جزایر سوماترا و جاوه، آب تا كیلومترها در اعماق خشكی پیشروی كرد و چنان تخریبی به بار آورد كه یك منطقه آن دیگر هرگز آباد نشد و بعداً به جنگل تبدیل شد.۱۹۶۰ سونامی شیلی؛ زمین لرزه بزرگ شیلی در ساحل جنوبی این كشور با ۵/۹ ریشتر شدید ترین زمین لرزه تاریخ محسوب می شود. این زلزله یكی از ویرانگرترین سونامی های قرن بیستم را به وجود آورد. این سونامی در سراسر اقیانوس آرام پخش شد و ارتفاع موجهای آن به ۲۵ متر می رسید. وقتی كه ۲۲ ساعت پس از زلزله، سونامی به اوناگاوا در ژاپن رسید، ارتفاع موج بیش از سه متر بود. شمار كسانی كه در زلزله و سونامی بعداز آن كشته شدند، بین ۴۹۰ تا ۲۲۹۰ نفر برآورد می شود.سونامی سال ۱۹۶۴؛ به دنبال وقوع زمین لرزه با شدت ۲/۹ ریشتر، سونامی در سواحل آلاسكا، كالیفرنیا و شهرهای ساحلی در شمال غرب اقیانوس آرام ایجاد شد. این سونامی ها ۶ متر ارتفاع داشتند، اما تلفات آن فقط ۱۱ نفر بود.۲۰۰۴ سونامی اقیانوس هند؛ زمین لرزه ۹ ریشتری اقیانوس هند یك رشته سونامی مرگبار را روز ۲۶ دسامبر ۲۰۰۴ به حركت درآورد كه حدود ۱۶۰۰۰۰ كشته برجا گذاشت. این سونامی مرگبارترین سونامی در تاریخ به حساب می آید. افراد كشته شده در منطقه گسترده ای ازنقاط نزدیك زمین لرزه در اندونزی، تایلند و ساحل شمال غربی مالزی تا هزاران كیلومتر دورتر در بنگلادش، هند، سری لانكا، مالدیو و حتی سومالی و كنیا در آفریقا بودند.

اقیانوس هند برخلاف اقیانوس آرام فاقد شبكه هشدار سونامی است. یك علت این امر نبود سونامی از سال ۱۸۸۳ در اقیانوس هند است.از دیگر وقایع مهم بروز سونامی می توان از این موارد نام برد: سونامی به ارتفاع ۲۰ متر در ژاپن ۲۶۰۰۰ نفر را غرق كرد؛ در سال ۱۹۵۸ یك سونامی به ارتفاع ۵۰۰ متر در آلاسكا شكل گرفت، هرچند كه مسافت زیادی را طی نكرد، سونامی ۱۹۷۶ فیلیپین جان ۵۰۰۰ نفر را گرفت.

تهدیدهای آینده

در سال ،۲۰۰۱ دانشمندان پیش بینی كردند فوران آتشفشان ناآرام كامبره ویا در یكی از جزایر قناری می تواند رانش زمین عظیمی را در بستر دریا باعث شود. تحقیقات بعدی نشان می دهد این خطر كمتر از آنی است كه تصور می شد. انتظار می رود فوران بعدی این آتشفشان در نیمه دوم قرن بیست و یكم باشد، اما این فوران ممكن است ضرورتاً باعث رانش زمین یاد شده نشود. در بدترین حالت، نیمه غربی جزیره كه احتمالاً حدود ۵۰۰ میلیارد تن وزن دارد، به اقیانوس خواهد افتاد. چنین فاجعه ای موجی به ارتفاع ۱۰۰ متر ایجاد می كند كه ساحل شمال غربی آفریقا را نابود می كند و یك سونامی با ارتفاع ۱۰ تا ۱۵ متری را روانه آمریكای شمالی خواهد كرد. این سونامی كه بین ۷ تا ۸ ساعت پس از حادثه به آمریكا می رسد، شهرهای نیویورك، میامی، بوستن و سایر مراكز شهری بین آنها را مورد تهدید قرار خواهد داد.