چرا بازار ارگانیک گرم نیست

گرایش اندک به محصولات ارگانیک

سازمان میادین میوه و تره‌بار تهران، اخیرا غرفه‌هایی در برخی از بازارهای خود تحت‌عنوان محصولات ارگانیک راه‌اندازی کرده و قرار است تعداد این غرفه‌ها افزایش پیدا کند اما مدیرعامل سازمان میادین میوه و تره‌بار، از خلوت بودن این غرفه‌ها خبر داده و گفته مردم محصولات ارگانیک را کالایی لوکس می‌دانند و کمتر به خرید آنها تمایل دارند...

حدود ۱۰۳ سال پیش، یک زن آمریکایی با هدف حفظ سلامت محیط?زیست، تصمیم گرفت محصولاتی تولید کند که در روند تولیدشان از هیچ ماده سمی و غیرطبیعی‌ای استفاده نشده باشد. آغازگر تولید محصولات ارگانیک او بود و پس از آن، تنها هدف حفظ محیط زیست نبود، بلکه سلامت انسان نیز مورد توجه قرار گرفت. حال باید دید جایگاه این محصولات در کشور کجاست و آیا مردم این محصولات را می‌شناسند؟

نیم ساعتی به تعطیلی نیم‌روز میدان تره‌بار مانده، اما هنوز جمعیت زیادی در غرفه‌ها مشغول خرید هستند. از مدیر بازار تره‌بار می‌پرسم غرفه محصولات ارگانیک دارید؟ بعد از اینکه پاسخ چند تلفن را می‌دهد، می‌گوید: «محصول ارگانیک نه ولی محصول سالم داریم، غرفه شماره ۱۴» می‌گویم: محصول سالم یعنی چه محصولی؟ «محصول سالم به محصولی می‌گویند که سم و کودش کنترل‌شده باشد اما ارگانیک محسوب نمی‌شود.» چیز زیادی نصیبم نمی‌شود، ولی بهترین کار این است که به غرفه ۱۴ سری بزنم. فروشنده داد می‌زند: «میوه خوب می‌خوای، بدو که داره تمام می‌شود، انار درجه ۱، سیب و پرتقال مجلسی فقط در این غرفه!»

جلوتر که می‌روم، می‌بینم تمام میوه‌ها فله‌ای است و فقط ۶-۵ نوع میوه بسته‌بندی دارد که جلوی چشم مشتری‌ها نیست اما قیمت‌هایش با غرفه کناری تفاوت دارد. انار در این غرفه کیلویی ۲ هزار و ۸۲۰ تومان است و در غرفه مجاور هزار و ۸۳۰ تومان! سیب زرد هزار و ۹۲۰ تومان و در غرفه محصولات معمولی هزار و ۳۵۰ تومان! از فروشنده که تندتند برای مشتری‌هایش کیسه‌های میوه را پر می‌کند، می‌پرسم چرا قیمت میوه‌های این غرفه گران‌تر است؟ با لهجه کردی جواب می‌دهد: «برای اینکه محصولات ما ارگانیک است.» می‌پرسم ارگانیک یعنی چی؟ درحالی که انارهای درشت و خوش‌رنگ و لعابش را نشانم می‌دهد، می‌گوید: «یعنی مریض نمی‌شی، میوه سالم، میوه‌ای است که سم و کود شیمیایی ندارد و طبیعی است. چند کیلو بریزم؟»

می‌پرسم آن میوه‌هایی که بسته‌بندی شده، چه فرقی با این میوه‌ها دارد؟ جواب می‌دهد: «آنها را قبلا بسته‌بندی کرده‌ایم. این میوه‌ها هم مثل همان‌هاست ولی وقت نکردیم بسته‌بندی کنیم.» یک کیلو انار می‌خرم و در صف می‌ایستم تا نظر مشتری‌ها را هم بپرسم. یک خانم تقریبا ۵۰ ساله پشت سرم ایستاده و فقط یک کیسه انگور در دستش است. می‌پرسم می‌دانستید این غرفه محصولات سالم و ارگانیک عرضه می‌کند؟ می‌گوید: «نمی‌دانم ارگانیک چیه! این چیزها را برای فروش خودشان می‌گویند ولی میوه‌هایش درشت‌تر و بهتره.»

● محصولات عرضه‌شده در میادین میوه‌وتره‌بار واقعا ارگانیک هستند

همان‌طور که گفتیم، سازمان میادین میوه و تره‌بار اخیرا غرفه‌هایی احداث کرده که محصولات ارگانیک عرضه می‌کنند. برای اینکه از جزییات آن بیشتر آگاه شوم و مشخص شود آیا این محصولات واقع ارگانیک هستند یا نه، سراغ دکتر حسین جعفری، معاون بهداشت و کنترل کیفیت سازمان میادین میوه و تره‌بار، رفتم. وی با بیان اینکه در حال حاضر، ۱۷ مرکز محصولات سالم، ارگانیک، طبیعی، IPM و شناسنامه‌دار عرضه می‌کنند، به من می‌گوید: «قرار است تا پایان آذرماه تعداد این غرفه‌ها به ۷۰ و تا پایان سال به ۱۰۰ مرکز برسد.» دکتر جعفری به شدت از ارگانیک بودن محصولات که در غرفه‌ای به همین نام عرضه می‌شود، دفاع می‌کند و توضیح می‌دهد:‌ «محصولات ارگانیک باید ۳ دوره را بگذرانند و بعد تحت نظارت یک شرکت ممیز قرار ‌گیرند. این شرکت‌ها مورد تایید سازمان استاندارد هستند. در حال حاضر ۵ شرکت ایرانی و بازرسی‌کننده خارجی در کشور برای نظارت بر محصولات ارگانیک وجود دارد که در ۳ دوره گذرا محصول را بررسی و بعد از تایید، آن را عرضه می‌کنند. سازمان میادین میوه و تره‌بار یک شبکه زنجیره‌ای برای اقتصادی کردن محصولات ارگانیک ایجاد کرده و محصولاتی که شرکت‌ها تایید می‌کنند و به آنها گواهی ارگانیک داده می‌شود، عرضه می‌کند.» آن‌طور که جعفری بیان می‌کند، گواهی و تایید این شرکت‌ها روی محصول و بسته وجود دارد، اما گاهی یک جعبه ۲۰ کیلویی سیب وارد می‌شود که روی آن گواهی نصب شده اما محصول فله‌ای توزیع می‌شود و ممکن است تاییدیه روی تک‌تک میوه‌ها نباشد. البته در تمام دنیا نیز این‌گونه است و همه محصولات ارگانیک ممکن است بسته‌بندی نداشته باشند، اما کد رهگیری و مشخصات روی جعبه اصلی ذکر می‌شود.

● ارگانیک با سالم متفاوت است

موضوع دیگری که با معاون بهداشت و کنترل کیفیت سازمان میادین میوه و تره‌بار مطرح کردیم، تفاوت محصولات عرضه‌شده در غرفه‌ها بود که با نام‌های سالم، طبیعی یا ارگانیک عرضه می‌شوند. جعفری پاسخ می‌دهد: «محصولات طبیعی، تحت نظارت نبوده‌اند اما هیچ سم یا ماده شیمیایی‌ای به آنها زده نشده است و آنها طبیعی رشد کرده‌اند، مانند گیاهان دارویی. محصول سالم را کشاورزان می‌کارند ولی باقیمانده سموم آنها براساس استانداردهای کشور کنترل می‌شود. محصول IPM (تحت مدیریت تلفیقی آفات) نیز در میادین میوه و تره‌بار عرضه می‌شود. این محصولات تحت کنترل و نظارت وزارت جهاد کشاورزی هستند.»

وی به مردم اطمینان می‌دهد محصولاتی که در غرفه‌های ارگانیک عرضه می‌شوند، موردتایید، ارگانیک و سالم هستند: «سموم شیمیایی و فلزات سنگینی که در محصولات کشاورزی به کار می‌رود، عامل ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها در آینده محسوب می‌شوند مثلا نیتراتی که در سیب‌زمینی وجود دارد، با ابتلا به پروستات در کهنسالی مرتبط است یا سربی که در پیاز است، برای زنان بیماری‌زاست بنابراین به جای آنکه در کهنسالی هزینه‌های هنگفتی صرف درمان بیماری کنید، از هم‌اکنون به فکر تهیه محصولات سالم باشد. زمانی که استقبال از این محصولات بیشتر شود، قیمت آن نیز کاهش پیدا می‌کند.»

● مردم باید از ارگانیک بودن محصول اطمینان داشته باشند

شاید یکی از دلایلی که هنوز مردم از محصولات ارگانیک استقبال نکرده‌اند، این باشد که محصولات ارگانیک را نمی‌شناسند و از فواید آن بی‌اطلاع هستند. از سوی دیگر، قیمت این محصولات بسیار گران است.

دکتر ربابه شیخ‌الاسلام، متخصص اپیدمیولوژی تغذیه، یکی از طرفداران مصرف محصولات ارگانیک است و جلسه‌های متعددی را با مسوولان جهاد کشاورزی برای ترویج تولید محصولات ارگانیک داشته است.

وی معتقد است: «مردم از کجا باید بدانند محصولی که می‌خرند ارگانیک است؟ چون قیمت این محصولات گران است باید به آن اطمینان داشته باشند؟ روش جلب اعتماد مردم این است که روی محصول شناسنامه وجود داشته باشد و نهادی که مورد اطمینان آنهاست، محصول را تایید کرده باشد. از سوی دیگر، اگر سیاست‌گذاران به طب پیشگیری و تغذیه اعتقاد دارند، باید از تولیدکنندگان محصولات ارگانیک حمایت کنند. بسیاری از تولیدکنندگان به دلیل هزینه زیاد فرایند تولید محصول ارگانیک، نمی‌توانند چنین محصولاتی را تولید کنند، در صورتی که اگر آزمایشگاهی در وزارت جهاد کشاورزی یا وزارت بهداشت راه‌اندازی شود که هزینه زیادی از تولیدکننده نگیرد و از آنها حمایت کند، این محصولات رونق بیشتری می‌یابند.»

دکتر شیخ‌الاسلام در ادامه حرف‌هایش محصولات ارگانیک را این‌گونه توصیف می‌کند: «محصول ارگانیک، محصولی است که تمام مراحل کاشت، رشد، نمو و برداشت آن عاری از هرگونه موادشیمیایی و مخرب باشد بنابراین اول خاک را آزمایش می‌کنند تا مطمئن شوند باقیمانده سموم و هر نوع ماده شیمیایی در آن وجود نداشته باشد و از کودهای طبیعی خاک برگ به گیاه استفاده می‌کنند و از طریق روش‌های طبیعی بیولوژیکی، آفت‌ها را از بین می‌برند. گاهی ۵ سال طول می‌کشد تا یک محصول ارگانیک تولید شود و مجوز بگیرد. جلسه‌های زیادی در وزارت جهاد کشاورزی برگزار شد تا واژه «ارگانیک» را معنی کنند، اگر آن را «سالم» ترجمه می‌کردیم و می‌گفتیم این خیار سالم است، این شبهه برای مردم ایجاد می‌شد که بقیه خیارها ناسالم هستند. حتی ترجمه «طبیعی» نیز همین نتیجه را داشت، بنابراین هنوز ارگانیک معنی نشده است.»

● هر محصولی را ارگانیک ننامیم

انجمن ارگانیک ایران از سال ۸۵ تاسیس‌شده و از تولیدکنندگان محصولات ارگانیک حمایت می‌کند. مهندس مهدی مهدی‌پور، دبیر این انجمن، در گفت‌وگو با «سلامت» در مورد نحوه گرفتن گواهی‌نامه ارگانیک می‌گوید: «۳ سال قبل از اولین برداشت در باغ‌ها و ۲ سال قبل از کاشت در مزارع، مدیریت ارگانیک انجام می‌شود و تحت نظارت قرار می‌گیرد. طبق استانداردهای ارگانیک، سال اول برداشت، محصول به عنوان محصول معمولی وارد بازار می‌شود و از سال دوم و سوم به بعد، درحال گذار عرضه خواهد شد تا زمانی که گواهی ارگانیک را از شرکت‌های بازرسی مربوط دریافت کند. پس از دریافت این گواهی‌نامه، نشان انجمن ارگانیک نیز به آنها داده خواهد شد.»

وی محصولاتی که در میادین میوه و تره‌بار عرضه می‌شود، محصولات سالم می‌داند نه ارگانیک: «فقط در چند فروشگاهی که تحت نظارت انجمن است، محصولات ارگانیک وجود دارد و در حال حاضر در کشور آب انار، آب انگور، زیتون، چای، زعفران، رب گوجه‌فرنگی، پسته، کشمش، انجیر، گندم و کلزا به صورت ارگانیک تولید می‌شوند.»

● ارزش غذایی محصولات ارگانیک بیشتر از سایر محصولات است

سازمان غذا و دارو، یکی از نهادهای نظارتی بر سلامت محصولات غذایی و کشاورزی است و مسوول نظارت بر باقیمانده سموم و آفت‌کش‌ها، اما بحث محصولات ارگانیک برای این سازمان چقدر اهمیت دارد؟ مهندس حضرتی، کارشناس معاونت غذای سازمان غذا و دارو، در این باره توضیح می‌دهد: «در مورد باقیمانده سموم با مسوولان وزارت جهاد کشاورزی جلسه‌های متعددی برگزار کردیم و اقدام‌هایی در حال انجام است اما در مورد محصولات ارگانیک، نتیجه قطعی در مورد اقدام‌های انجام شده به دست نیامده است و نمی‌توان در مورد آن اظهارنظر کرد.»

وی در پاسخ به سوال‌های «سلامت»، فقط شرایط ارگانیک شدن محصول را برشمرد و به بیان فواید آن برای سلامت انسان بسنده کرد: «در تولید محصولات ارگانیک حداقل ۳ سال قبل از برداشت محصول زمین نباید با آب فاضلاب آبیاری شود و باید عاری از املاح، سرب و کلریدپتاسیم باشد. در موادغذایی از موادافزودنی، شیرین‌کننده‌ها و رنگ‌دهنده‌ها نباید استفاده شود و اصلاح ژنتیک در گیاهان نباید صورت گیرد. علاوه بر اینها، محل نگهداری محصول ارگانیک از غیرارگانیک باید جدا شود چون برخی مواد قابل‌انتقال هستند. انتقال ژن و القای مصنوعی هورمون‌ها هم نباید انجام شود. با این اوصاف، موادغذایی ارگانیک ارزش غذایی بیشتری نسبت به سایر محصولات دارد؛ کلسیم، منیزیم،‌ آهن، فسفر و ویتامین C در محصولات ارگانیک بیشتر است و این محصولات آنتی‌اکسیدان بالایی دارند. طعم بهتر، ماندگاری بیشتر و مقاومت بالاتر در برابر صدمه‌ها هنگام حمل و انبارداری از دیگر فواید محصولات ارگانیک است.»

فواید فراوان محصولات ارگانیک برای محیط‌زیست و سلامت انسان بر هیچ کس پوشیده نیست اما موضوعی که باید به آن توجه داشته باشیم، این است که این محصولات هنوز در کشور ما جایگاه خود را پیدا نکرده‌اند و مردم آنها را کالای لوکس و گران‌قیمت می‌دانند. علاوه بر آن، هنوز اقدام‌های جدی برای شناساندن این محصولات انجام نشده و مهم‌تر آنکه اعتماد مردم به این محصولات جلب‌نشده تا به راحتی هزینه بیشتری برای خرید آن بپردازند. از سوی دیگر، محصول ارگانیک استانداردهای تعریف‌شده‌ای دارد و نمی‌توان به‌راحتی هر محصولی را ارگانیک نامید.

مهدیه آقازمانی