حق مولف در عصر رقومی تأكید بر عناصر زنجیره اطلاعات

پیشرفت های شگفت آور در فناوری اطلاعات كه امكان ذخیره, پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم كرده و همچنین گسترش روزافزون شبكه های رایانه ای پیوسته در خدمات اطلاع رسانی, «حق موءلف » و «مالكیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است

پیشرفت‌های شگفت‌آور در فناوری اطلاعات كه امكان ذخیره، پردازش و انتقال بسیار سریع اطلاعات را فراهم كرده و همچنین گسترش روزافزون شبكه‌های رایانه‌ای پیوسته در خدمات اطلاع‌رسانی، «حق موءلف » و «مالكیت معنوی» آثار را در بحرانی جدی قرار داده است. این بحران دامنگیر تمامی عناصری كه به نحوی در زنجیرهء اطلاعات درگیر هستند، خصوصاً عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان و پدیدآورندگان، ناشران، كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی و استفاده‌كنندگان نهایی نیز شده است.

روش‌های فنی در برخورد با این بحران كه تمركز شدیدی بر حفاظت از اطلاعات دارند، شكاف بین فقرای اطلاعاتی و اغنیای اطلاعاتی را عمیق‌تر خواهند كرد. لزوم توجه به مسائلی چون «استفادهء منصفانه» یا «برخورد منصفانه» به عنوان راهكاری برای برقراری تعادل بین حفاظت از اطلاعات و دسترسی به اطلاعات و همچنین تجدیدنظر در قوانین حق موءلف و سازگار‌كردن آن با نیازهای جدید، از مسائل دیگر حق موءلف در عصر رقومی است.انگلستان نخستین كشوری بود كه در سال ۱۷۰۹ حقوق موءلف را به موجب «قانون حق موءلف» تحت حمایت قانون درآورد (۱۷، ص ۹۷).

از آن زمان تاكنون قوانین و قراردادهای بسیاری دربارهء حق موءلف تصویب شده‌اند و به میزان زیادی در حل مشكلات مربوطه موفق بوده‌اند. اما با ورود به عصر رقومی، به نظر می‌رسد كه قوانین سنتی حق موءلف در برخورد با نیازهای جدید با مشكلات زیادی همراه‌اند. در زیر به بررسی شمه‌ای از این مشكلات در عناصر اصلی زنجیرهء اطلاعات، یعنی موءلفان، ناشران، كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی و استفاده‌كنندگان نهایی پرداخته می‌شود و سپس برخی از راهكارهای فنی در برخورد با حق موءلف در محیط رقومی و در نهایت، تأثیر این روش‌ها بر فقر اطلاعاتی و اهمیت استفادهء منصفانه مورد اشاره قرار می‌گیرند.

● موءلفان و پدیدآورندگان

موءلفان و پدیدآورندگان، خالقین اصلی مالكیت معنوی هستند و بدون آن‌ها حق موءلفی وجود ندارد كه محافظت شود (۲، ص ۲۸۴). طبق مادهء شش «قرارداد برن»، پدیدآورندگان و موُلفان علاوه بر حقوق اقتصادی كه قابل انتقال اند، دارای حقوق اخلاقی نیز هستند كه بر اساس حقوق اخلاقی، موءلف حق ادعای «ولایت»(۱)بر اثر و اعتراض به هرگونه تغییر شكل، تحریف و هرگونه اعمال موهن در رابطه با اثر كه به حیثیت و اعتبار او صدمه می‌زند را دارد.

حقوق اخلاقی صریحاً به موءلف اثر اعطا می‌شوند نه به ناشر یا شخص ثالث دیگر. پس واضح است كه رقومی كردن آثار خطر تجاوز به حقوق اخلاقی موءلف را دارد (۶، ص ۱۲). زیرا یكی از مهم‌ترین خصوصیت‌های اطلاعات در محیط رقومی، «شكل پذیری»(۲) و قابلیت بالای تغییر شكل آثار است و این با علایق موءلفان نسبت به عدم تغییر شكل آثارشان سازگار نیست (۱۰). چنانچه آقای «ری وال»(۳) در مورد حق موءلف آثار در شكل الكترونیكی می گوید: «شكل الكترونیكی فی ذاته هیچ گونه حق موءلفی مانند آنچه كه در مورد صفحات چاپی به كار می‌رود، ندارد، بلكه صرفاً یك نوشتار الكترونیكی است كه فقط دارای حق موءلف محتوا است، (۱۳، ص ۵۶). از مسائل مهم دیگر در محیط رقومی این است كه امكان می‌دهد آثاری خلق شوند كه به سادگی نمی‌توان برای آن‌ها موءلف انسانی تعیین كرد.

مثلاً برخی برنامه‌های رایانه‌ای به استفاده‌كنندگان امكان می‌دهند كه موسیقی، عكس و متون ساده را ایجاد كنند، یا برنامه‌هایی بطور خودكار، اطلاعاتی را ردیابی، و پایگاه اطلاعاتی خاصی را ایجاد و اطلاعات را در آن ثبت می‌كنند. مسلماً این گونه آثار، مخلوق مستقیم افرادی كه برنامه‌های رایانه‌ای را تولید كرده‌اند نیستند. پس پدیدآورندگان این آثار چه كسانی هستند؟ پاسخ به این سوءال، ساده نیست. این گونه آثار مشكلاتی را در رابطه با موءلف و قانون حق موءلف به وجود آورده‌اند، چون این قانون همیشه این طور فرض كرده كه آثار قابل حمایت، پدیدآورندگانی‌ انسانی خواهند داشت كه مسئول محتویات اثر هستند (۱۰).

● ناشران و تولیدكنندگان منابع

بازیگر دیگر در زنجیرهء اطلاعات، ناشر است. ناشران آنچه را كه باعث خلق مالكیت معنوی گردیده, می‌گیرند و در بین مردم انتشار می‌دهند. ناشران را بطور كلی به سه گروه می‌توان تقسیم كرد، كه با توجه به خصوصیاتشان، در مدیریت‌حق موءلف نیز علایق متفاوتی دارند: ناشران دانشگاهی و انجمن‌های علمی كه هدف اصلی و اولیهء این ناشران اشاعهء اطلاعات و هدف ثانویهء آن‌ها كسب درآمد هستند، اما كار خود را با همكاری مجامع انجمن‌های علمی انجام می‌دهند و در آخر، ناشران تجاری كه به معنای وسیع در حوزهء سرگرمی و تفریحات فعالیت می‌كنند و هدف اصلی آن‌ها كسب سود و درآمد است (۲، ص ۲۸۴). پس می‌توان گفت كه ناشران بطور كلی در كار نشر اهداف اقتصادی را مدنظر دارند. با ورود به عصر رقومی و توسعهء روزافزون شبكه‌های پیوسته(۴).

ناشران نیز وارد فضای جدیدی شده‌اند. آن‌ها باید بیش‌تر از همه به امنیت اثر اهمیت بدهند، زیرا از زمان نشر یك اثر به صورت پیوسته، در چند هزارم ثانیه می‌توان از آن نسخه‌برداری كرد و دسترسی به چنین اثری نیز بسیار ساده خواهد بود، كه نتیجهُ آن تكثیر غیرمجاز میلیون‌ها اثر كاملاً مشابه در شكل الكترونیكی است. پیش از این، دزدی انتشاراتی و سرقت اطلاعاتی هرگز چنین آسان نبوده است (۱۵، ص ۳۵۰).سرقت اطلاعاتی در شبكه‌ها، از نقطه نظر ناشران از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، زیرا علاوه بر ضرر و زیان‌های مالی و اقتصادی برای آن‌ها، باعث جلوگیری از انتشار اطلاعات باارزش بر روی شبكه‌ها و تا اندازه‌ای بر روی رسانه‌های قابل حمل و تكثیر مانند دیسكت‌ها و دیسك‌های فشرده شده است، تا آنجا كه تلاش برای تدوین فنون امنیتی با ابداع روش‌های نوین و كارآمد نشر الكترونیكی همگام شده است. آنچه كه ناشران در حوزهء سرقت اطلاعات از آن واهمه دارند، علاوه بر زیان‌های اقتصادی، مسایل اخلاقی نیز هست.

محیط رقومی توانایی‌هایی بیش از بازتولیدِ صِرف اطلاعات دارد و می‌توان با آن، اطلاعات را تغییر شكل داد و به‌جای دیگری منتقل‌كرد كه نتیجتاً، ممكن است استفاده‌كننده، آن را مصنوع اصلی ناشر قلمداد كند كه این امر، به زیان اعتبار و آبروی ناشر تمام می‌شود (همان، ص‌۳۵۲-۳۵۱).برخی مواقع كتابخانه‌ها با این دید به نشر رقومی نگاه كرده‌اند كه این نوع نشر، هزینه‌های آن‌ها را، خصوصاً در رابطه با اشتراك نشریات علمی كاهش می‌دهد (۱۱، ص ۳۱۷). اما نشر هنوز مستلزم هزینه‌های بسیار مهمی است كه این هزینه‌ها باید از طریق درآمدهای ناشران بازیافت شوند و شیوهء این بازیافت باید در حقوق مالكیت معنوی به خوبی تعریف شده باشد (۴، ص ۱۳۴۷).

برای بازیافت این هزینه‌ها و كسب درآمد، ناشران و تولیدكنندگان منابع از شیوه‌های قیمتگذاری متفاوتی استفاده كرده‌اند. ناشران مواد چاپی، اینگونه مواد را از طریق «قیمتگذاری واحدی»(۵) و اشتراك مجله می‌فروختند كه این روش، قابلیت پیش‌بینی و در نتیجه بودجه‌بندی را دارد. با ورود نظام‌های پیوسته، روش «قیمتگذاری واحدی» مناسبت خود را از دست داد و «قیمتگذاری میزان استفاده»(۶)بر اساس زمان اتصال به وجود آمد. با وجود حل‌كردن برخی از مشكلات، این روش قابلیت پیش‌بینی و بودجه‌بندی را نداشت.

با گسترش دیسك‌های نوری، روش «قیمتگذاری ثابت»(۷) پدید آمد كه نقص آن، تعیین هزینهء واقعی بود، یعنی آنقدر بالا كه هزینه‌های تولیدكنندگان منابع را جبران كند و آنقدر پایین كه برای مشتركین و خریداران جاذبه داشته باشد. در حال حاضر ناشران و تولیدكنندگان منابع نیاز به الگوها و روش‌های جدید، موءثر و مناسب در قیمتگذاری دارند. این امر از نقطه نظر حق موءلف بسیار اهمیت دارد (۱۸، ص ۲۳۲-۲۳۱)، زیرا دزدی انتشاراتی یك واكنش سنتی بازار به فرآورده‌های گرانقیمتی است كه با وجود قیمت بالا، بازار كمی دارند، اما به راحتی می‌توان آن‌ها را تكثیر‌كرد و در نتیجه با قیمت اندكی كه خواهند یافت بازار بسیاری می‌یابند (۱۵، ص ۳۵۰).

پی‌نوشت‌ها

۱-Authority

۲-Plasticity

۳-Ray wall

۴-On-Line

۵-Unit-pricing

۶-Usage-based pricing

۷-Fixed pricing

۸-Selective Dissemination of Information (SDI)

۹-Current Awareness Services

۱۰-Computer signals

۱۱-Licensing

۱۲-Communication to the public

۱۳-Public performance

۱۴-Broadcasing

۱۵-Online publication

۱۶-Reproduction

۱۷-Council of European communities

۱۸-Emisseion and reception theiories

۱۹-Hashing

۲۰-Tagging

۲۱-Encryption

۲۲-Universal Data Identification (UDID)

۲۳-Electronic Copyright Management System (ECMS)

۲۴-Licensing Tool

۲۵-Downloading

۲۶-Royalty

۲۷-Identifier

۲۸-International Standard Work Code (ISWC)

۲۹-International Standard Music Number (ISMN)

۳۰-Internationsl Standard Audiovisual Number (ISAN)

۳۱-International Standard Book Number (ISBN)

۳۲-International Standard Serial Number (ISSN)

۳۳-Digital Object Identifier (DOI)

۳۴-Directory

۳۵-Central database

۳۶-Item ID

۳۷-Code (optional)

۳۸-Registrant Prefix

۳۹-Character String

۴۰-Universal Resource Locator (URL)

۴۱-Multi Code

۴۲-Copyright in Transmitted Electronic Documents (CITED)

۴۳-Copyright Ownership in Computer Assisted Training (COPICAT)

۴۴-ExtraMed

۴۵-ExtraSci

۴۶-AgRom

۴۷-GATT (General Agreement on Tarffs and Trade)

۴۸-Fair use

۴۹-Fair dealing

۵۰-Mary levering

۵۱-Sandy Norman

«مآخذ»

۱. Bottler, Dwayne K. (۱۹۹۹). “CONFU-sed: Security, Safe Harbors, and Fair Use Guidelines”. Journal of the American society for information science, ۵۰(۱۴), p.۱۳۰۸-۱۳۱۲.

۲. Cornish, Graham p. (۱۹۹۷). “Electronic copyright management systems: Dreams, Nightmare or Reality?”. IFLA journal , ۲۳ (۴), p.۲۸۴-۲۸۷.

۳. Cornish, Graham p. (۱۹۹۸). “Copyright and document delivery in the electronic environment”. Interlending and Document Supply, ۲۶ (۳), p.۱۲۳-۱۲۹.

۴. Day, Colin (۱۹۹۹). “The Economics of Publishing; The Consequences of Library and Research Copying”. Journal of the American Society for Information Science, ۵۰ (۱۴), p. ۱۳۴۶-۱۳۴۹.

۵. Gervais, Daniel J. (۲۰۰۱). “Electronic Rights Management and Digital Identifier Systems” at: http://www.press.umich.edu/jep/۰۴-۰۳/gervais.html .

۶. Hugenholtz, p. Bernt (۱۹۹۴). “Copyright and Electronic Document Delivery Services”. Interlending and Document Supply, ۲۲ (۳) p.۸-۱۴.

۷. Levering, Mary. (۱۹۹۹). “What’s Right About Fair Use Guidelines for the Academic Community?”. Journal of the American Society for Information Science, ۵۰ (۱۴), p.۱۳۱۳-۱۳۱۹.

۸. Norman, Sandy (۱۹۹۸). “Copyright in the Electronic Environment” AVLmmi, ۲۳(۴), p.۲۵۴-۲۵۸

۹. Rosenblatt, Bill (۲۰۰۱), “The Digital Object Identifier, Solving Dilemma of Copyright Protection Online” at: Available: http://www.press.umich.edu/jep/۰۳-۰۲/doi.html .

۱۰. Samuelson, Pamela (۲۰۰۱). “Copyright, Digital Data, and Fair Use in Digital Networked Enviromnents” at: http://www.lexum.umontreal.ca/en/equipes/technologie/conter.html .

۱۱. Scott, Marrianne (۱۹۹۶). “Library-Publisher Relations in the Next Millennum: The Library Perspective”. IFLA journal, ۲۲ (۵/۶), p.۳۱۶-۳۱۹.

۱۲. Smith, Millison (۲۰۰۱). “Fair Use and distance Learning in the Digital Age”. at: http://www.press.umich.edu/jep/۰۵-۰۴/smith.html

۱۳. Wall, Ray (۱۹۹۹). “Copying for Research and Private Study in the Electronic Environment”. Managing information, ۶ (۸), p.۵۶.

۱۴. بنت، پی. اس. جی؛ گانی، ام. ؛ سندفر، جی. پیچ‌‌ام (۱۳۷۷). «دستیابی به اطلاعات در شبكه‌های باز: محاسبه، پرداخت و حق تكثیر». ترجمه فاطمه فهیم نیا. فراگام هایی در اطلاع‌رسانی: گزیده مقالات نوزدهمین كنفرانس بین‌المللی اطلاع‌رسانی پیوسته، ۷-۵ دسامبر ۱۹۹۵ لندن. تهران: مركز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی، ص ۲۷-۴۶.

۱۵. زایلینسكی، كریستوفر (۱۳۷۷). «عصرالكترونیك و فقرای‌اطلاعاتی: فرصت‌ها و مخاطرات». ترجمهء عباس گیلوری. فراگام هایی در اطلاع‌رسانی: گزیده مقالات نوزدهمین كنفرانس بین‌المللی اطلاع رسانی پیوسته، ۷-۵ دسامبر ۱۹۹۵ لندن. تهران: مركز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی، ص ۳۴۳-۳۷۰.

۱۶. كورنیش، گراهام پ. (۱۳۷۶). «حق مولف منابع الكترونیكی». ترجمه امیر غائبی، گزیده مقالات ایفلا (چین ۲۵-۳۱ اوت ۱۹۹۶)، زیرنظر عباس حری، تهران: كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ص ۲۴۲-۲۵۰.

۱۷. مرادی، نورالله (۱۳۵۲). «حق مولف». نامه انجمن كتابداران ایران، دوره ششم، شماره ۲، تابستان، ص ۸۳-۱۰۶.

۱۸. نایت، نانسی اچ. و بالیو، دیوید ب. (۱۳۷۹). «ایجاد الگوهای جدید قیمتگذاری برای نشر الكترونیكی». ترجمهء حمید محسنی. فراگام‌هایی در اطلاع‌رسانی: گزیده مقالات بیستمین كنفرانس بین‌المللی اطلاع‌رسانی پیوسته، دسامبر ۱۹۹۶ لندن. تهران: مركز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی، ص ۲۹۲-۲۴۱.

تألیف: مهدی صفری

دانشجوی كارشناسی ارشد علوم كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران

---