خانه مشق, عنصری جدید در محله

فقدان فضای كافی و سرانه پایین فضای زیست و مطالعه در خانه ها از یك طرف و عدم امكان گذران بهینه اوقات فراغت, سرگرمی و تفریح به ویژه برای كودكان از طرف دیگر, به عنوان بخشی از عوامل پیدایش برخی معضلات اجتماعی شهر عمل می كند و در شرایط مساعد امكان ظهور می یابد

مسكن و محیط زندگی - به‌عنوان بخشی از زیرساخت‌ها و پیش‌نیازهای كیفیت زندگی - در نواحی پیرامونی و برخی از مناطق ۲۲گانه شهرداری تهران با استانداردهای توسعه انسانی قرابت عمومی ندارد. تراكم شدید، پائین‌بودن شاخص سرانه زمین، بعد خانوار بالا، فقدان و یا كمبود فضاهای فرهنگی و تفریحی مورد نیاز، غیراستاندارد بودن زیربنای اكثر خانه‌ها و نظایر این‌ها، از مشخصه‌های بارز این مناطق است.

براساس برآورد طرح جامع تهران مصوب سال ۱۳۷۱ حدود ۱۱درصد جمعیت شهر تهران در ۵۱درصد از وسعت تهران، و در مقابل ۲۴درصد جمعیت در ۵درصد از وسعت آن زندگی می‌كنند. باستناد نتایج این طرح، ۴۳محله در شهر تهران دارای تراكم نسبی بیش از ۴۲۵نفر در هكتار هستند، درحالی‌كه ۲۱محله در سطح شهر تهران وجود دارد كه تراكم جمعیت در آن‌ها كمتر از ۵۰نفر در هر هكتار است. بیشترین تعداد محلات متراكم به مناطق جنوبی تهران اختصاص دارد كه این تراكم در مورد خانوارهای ساكن در این مناطق نیز صدق می‌كند. در این مناطق خانواده‌هایی هستند كه به شكل گسترده در زیر یك سقف زندگی می‌كنند. مناطقی همچون، ۱۹، ۲۱، ۱۸ و ۲۰ به ترتیب با میانگین، ۸۰/۴، ۶۳/۴، ۶۱/۴ و ۴۰/۴ نفر در هر خانوار، متراكم‌ترین مناطق ۲۲گانه شهرداری‌های تهران را به لحاظ تعداد افراد خانوار را تشكیل می‌دهند؛ و سرانه فضای مسكونی در آن‌ها از شاخص به‌مراتب پایین‌تری نسبت به سایر مناطق شهر برخوردار است.

فقدان فضای كافی و سرانه پایین‌ فضای زیست و مطالعه در خانه‌ها از یك طرف و عدم امكان گذران بهینه اوقات فراغت، سرگرمی و تفریح به‌ویژه برای كودكان از طرف دیگر، به‌عنوان بخشی از عوامل پیدایش برخی معضلات اجتماعی شهر عمل می‌كند و در شرایط مساعد امكان ظهور می‌یابد. بنابراین، احداث فضاهای ضروری در محلات جنوبی شهر و دیگر محلات مشابه، در سطح واحد همسایگی كه بتواند به‌نوعی كمبود فضای مطالعه و آموزش و رسیدگی به تكالیف درسی را در واحدهای مسكونی به‌ویژه برای كودكان ۶-۱۰ساله جبران كند، می‌تواند تا حدودی از عوارض مترتب بر این كمبود بكاهد. خوشبختانه اخیراً برخی از شهرداری‌های مناطق ۲۲گانه تهران به این امر توجه نشان داده‌اند و احداث فضاهای فرهنگی - آموزشی تحت عنوان "خانه مشق" برای جبران این كمبود، در دستور كار آن‌ها قرار گرفته است.

پژوهشگر در این نوشته سعی كرده است تا به اختصار هدف‌ها و ضرورت‌های اجتماعی و فرهنگی، مشخصات اجرایی و كلیات برنامه فیزیكی این نوع از كاربری شهری، كه می‌تواند تأثیر مطلوبی در ارتقای كیفی آموزش كودكان دبستانی و پرورش منش اجتماعی آنان داشته باشد، تبیین كند. این نوع كاربری با عملكرد چند منظوره خود با نام "خانه مشق" و در سطح یك واحد همسایگی یا جزء محله معرفی می‌گردد. این طرح كه توسط محرم نوروزی، دانشجوی كارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری تهیه شده است، در اولین جشنواره طرح‌های مردمی سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران به‌عنوان طرح برتر بخش اجتماعی معرفی شده است.

● طرح موضوع

طرح خانه مشق یك طرح اجرایی است كه عمدتاً با هدف تأمین فضای مطلوب جهت رسیدگی به تكالیف درسی آن دسته از دانش‌آموزان دبستانی خانوارهای پرجمعیت در محلات متراكم شهر، كه با فقدان فضای مسكونی متناسب با تعداد افراد خانوار مواجه‌اند، اجرا می‌گردد. پایین‌بودن سرانه مسكونی، به‌ویژه در برخی از محلات جنوب شهر و محلات مشابه دیگر با توجه به بالابودن میانگین بعد خانوار در این محله‌ها، از جمله عوامل افت تحصیلی دانش‌آموزان و در برخی موارد ترك تحصیل آنان و همچنین بروز برخی ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی به‌شمار می‌آید. از طرف دیگر، این طرح با توجه به ماهیت چند منظوره‌ای آن، فضای مطلوبی را برای گذران بهینه اوقات فراغت گروه سنی مورد نظر (۱۰-۶ساله) به‌وجود می‌آورد و هدف نهایی آن سلامت روانی و پرورش منش اجتماعی و شهروندی این شهروندان بزرگسال آینده است. فقدان فضاهای مناسب و مطلوب برای گذران اوقات فراغت گروه‌های سنی پائین در محلاتی با مشخصات یاد شده، از دیگر كمبودهایی است كه طرح حاضر در پی پاسخگویی به آن می‌باشد.

▪ ضرورت‌‌های اجرایی طرح

تراكم خانه‌ها، سرانه فضای سكونت، فضاهای فرهنگی و هنری، تأسیسات و تجهیزات و خدمات شهری محله‌های جنوب شهر، در مقایسه با شاخص‌های مشابه سایر مناطق تهران رقم پایینی است. یكی از كاربری‌هایی كه تفاوت آشكاری در مقایسه با شاخص مشابه دارد، واحدهای مسكونی ساكنین مناطق جنوبی تهران و نواحی پیرامونی آن است. نتایج مطالعات كالبدی طرح حفظ و ساماندهی تهران مصوب سال ۱۳۷۱، سرانه كاربری مسكونی شهر تهران را در سال مورد مطالعه برابر ۷۳/۲۶متر مربع ارزیابی كرده است. با توجه به واقعیت‌های مشهود و تفاوت‌های فاحش و آشكار بین سطوح مسكونی خانوارها در مناطق جنوبی شهر با سایر مناطق شهری، چنین به نظر می‌رسد كه سرانه كاربری مسكونی در این مناطق و مناطق مشابه دیگر، حتی بسیار پائین‌تر از شاخص نتایج مطالعات كالبدی طرح جامع باشد. نتایج یكی از بررسی‌ها نیز حاكی از آن است كه در هر واحد مسكونی نقاط شهری تهران حدود ۱۲/۱خانوار در ۸۴/۳ اتاق زندگی می‌كنند. براساس نتایج همین طرح شاخص تراكم متوسط نفر در هر اتاق نقاط شهری تهران برابر ۲۲/۱نفر است؛ البته با این توضیح كه براساس تعریفی كه مركز آمار ایران در این طرح از اتاق به‌عمل آورده است، اطاق فضای محصور مسقفی است كه لااقل ۴متر مربع مساحت و ۲متر ارتفاع داشته باشد. به این ترتیب، تعدادی از فضاهای مسقف محصور كه در این طرح اتاق به‌شمار آمده است در واقعیت امر اتاق نیستند و كاربردی غیر از مسكونی دارند.

از طرف دیگر، یكی از كمبودهای اساسی مناطق متراكم و پرجمعیت شهر تهران عدم تناسب بین فضاهای فرهنگی و هنری و مراكز گذران بهینه اوقات فراغت به‌ویژه برای كودكان با امكانات و فضاهای موجود است. این امر از جمله معضلات این‌گونه مناطق می‌باشد. به‌ویژه آن‌كه بزرگسالان با تردد در فضاهای باز شهری و مراكز تفریحی این كمبود را تا حدی جبران می‌كنند، اما كودكان اگر نخواهند در چارچوب تنگ خانه‌ها محبوس شوند، چاره‌ای جز بازی در خیابان‌های پر رفت‌وآمد خطر آفرین و یا كوچه‌های پرتردد و بسیار شلوغ ندارند. این مسأله با توجه به این‌كه "پدیده فراغت مانند سایر پدیده‌های اجتماعی از نظام و هنجارهای خاصی پیروی می‌كند و قانون‌مندی خاص خود را داراست." اهمیت دوچندانی می‌یابد و باید مورد توجه ویژه مدیران و برنامه‌ریزان شهری قرار گیرد.

در صورت عدم توجه به این نقیصه اجتماعی، یعنی فقدان فضای كافی گذران اوقات فراغت و فضای آموزشی - تفریحی برای كودكان دبستانی به منظور رسیدگی مطلوب به مطالعه و انجام تكالیف درسی، تناقضات رفتاری افراد خانواده با تبعات روحی و روانی خاص امكان رشد و ظهور پیدا می‌كنند. این معضلات رفتاری همچون پرخاشگری، بدرفتاری، تحكم و استبداد رأی، بی‌علاقگی به ادامه تحصیل و كسب علم و نوعی انگیزش فرار از محیط خانه و رهاشدن در كوچه و خیابان، بعدها خود باعث بروز پاره‌ای ناهنجاری‌های اجتماعی و فرهنگی می‌شود. محرومیت‌های محیطی (فضای سكونت) و فقر انسانی، به‌ویژه برای افراد كم سن و سال كه بنا به دلایل سنی و مراقبت‌های محدوده كننده پدر و مادر و عدم توانایی مالی بیشتر خانوارها در تأمین هزینه‌های تفریح و گذران اوقات فراغت، از مراجعه به فضاهای عمومی نظیر پارك‌ها، كتابخانه‌ها و مراكز هنری، آموزشی و تفریحی محروم هستند، عوارض نامطلوب مضاعفی را به دنبال دارد كه هزینه‌های آن را جامعه شهری در سال‌های آتی متقبل خواهد شد. این عوارض به‌عنوان عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ شهرنشینی و حیات مدنی جامعه به شكل بطئی به رشد خود ادامه می‌دهند. لذا سازماندهی اوقات فراغت كودكان این محله‌ها به صورت فعال و نیز فراهم ساختن شرایطی محیطی مناسب برای رسیدگی به تكالیف درسی كودكان، به نحوی كه به راحتی امكان دسترسی به آن وجود داشته باشد. می‌تواند در ارتقا فرهنگ شهرنشینی كودكان دبستانی امروزی و منش شهروندی آنان در آینده، مؤثر واقع گردد.

▪ اهداف و نتایج قابل انتظار

كمك به سلامت روانی و رفتار اجتماعی شهروندان، ممانعت از بروز برخی ناهنجاری‌های اجتماعی، تقویت زندگی جمعی و شكوفایی روابط اجتماعی، ارتقا شاخص فضاهای آموزشی و پرورشی، تغییر نگرش مردم به برنامه‌های مدیرت شهر، ایجاد زمینه‌ها و اهرم‌های تسهیل‌كننده اجتماعی و فرهنگی در مشاركت مردم و توانمند‌سازی و ایجاد ظرفیت‌های بالفعل در امر مدیریت مردمی كاربری‌های شهری از جمله اهداف كلان طرح است.

▪مشخصات عمومی طرح

مكان‌یابی: بحث مكان‌یابی در طراحی و برنامه‌ریزی شهری از جمله مباحث مهم و قابل توجهی است كه عوامل متعددی در آن دخالت دارند. بی‌توجهی به هر كدام از این عوامل چه بسا منجر به دورافتادن از اهداف اولیه و در نتیجه عدم اثربخشی طرح باشد. بنابراین تعیین عوامل مؤثر در انتخاب مكان اجرا را شاید بتوان سنگ بنای موفقیت طرح دانست. در طرح احداث "خانه مشق" با توجه به هدف اصلی طرح و گروه سنی استفاده‌كننده از مكان، باید عواملی همچون اندازه محله، تعداد جمعیت، دسترسی راحت و پیاده، شعاع عملكرد مطلوب، خصوصیات اجتماعی و فرهنگی محله، تركیب سنی و جنسی استفاده‌كنندگان و عوامل مؤثر دیگر مدنظر قرار بگیرد. مجموعه این عوامل احتیاج به مطالعه تفصیلی در زمینه مسائل اجتماعی و فرهنگی محله دارد.

مریم نوروزی

---