تفسیر سورآبادی, نگاهی ادیبانه به کلامی آشنا

تفسیر سورآبادی به عنوان اولین تفسیر ادبی قرآن کریم یکی از گنجینه های ادبیات فارسی است نویسنده در خلال ترجمه و تفسیر آیات قرآن, مسائل مختلف فرهنگی, ادبی و اعتقادی مردم, هماهنگ با داستان زندگی پیامبران در هر دوره و قرن پنجم را ترسیم کرده است

تفسیر سورآبادی به عنوان اولین تفسیر ادبی قرآن کریم یکی از گنجینه های ادبیات فارسی است. نویسنده در خلال ترجمه و تفسیر آیات قرآن، مسائل مختلف فرهنگی، ادبی و اعتقادی مردم، هماهنگ با داستان زندگی پیامبران در هر دوره و قرن پنجم را ترسیم کرده است.

ترجمه و تفسیر سور آبادی معروف به تفسیر التفاسیر در حدود سال ۴۷۰ هجری، ظاهرا در زمان آلب ارسلان سلجوقی، به همت ابوبکر عتیق بن محمد سور آبادی انجام شده است.

آنچه که می توان درباره ی تاریخ نگارش این تفسیر دریافت کرد ، این است که با توجه به نسخه های موجود و مخصوصا نسخه ی قونیه، در ترجمه و تفسیر آیه اول سوره انبیا که: " از زمان وحی تا کنون چهار صد و هفتاد و اندی سال گذسته است و هنوز قیامت نیامده است. " تاریخ نگارش تفسیر معاصر با آلب ارسلان سلجوقی (۴۵۵۰- ۴۶۵ ) بوده است.

سور آبادی در ابتدای هر سوره، عنوان و عدد آیات، کلمات، حروف و فضلیت سوره را آورده و در تفسیر آیات گاهی تمام آیه را یک جا، و گاه به صورت جز»، نقل و ترجمه و تفسیر کرده است و به مناسبت های مختلف به اخبار و روایات و اقوال مفسران و راویان اشعار عربی استناد نموده است، اما در شرح بعضی از آیات که مربوط به قصه های قرآنی است گاه تکرار یک قصه را به صورت کوتاه بیان می کند و گاه به شرح و توضیح آن در جاهای دیگر "آیات بعد یا قبل " اشاره می کند. در بین داستان ها و حکایت ها و ترجمه های آیات به طرح مسایل شرعی و عقلی و مقایسه اعتقادی در دیگر ادیان می پردازد.

در تفسیر سورآبادی از عقاید فرقه ها به تناسب دفاع شده است، اما در علوم کلامی چنان که آمده است هم عقیده فرقه ها یی چون حنبلی و حنفی است و مسائلی همچون قدم یا حدوث کلام الله و رویت خداوند و یا عدم آن را طبق عقاید این فرقه ها آورده است. هر چند سورآبادی دارای مذهب تسنن است اما در تفسیر خود از سخنان ائمه اطهار استفاده کرده است و احادیثی از پیامبر در منقبت امامان شیعه بیان می نماید و دوستی آل علی و فرزندان او را باعث دوستی پیامبر و خدا می داند.

در ذیل آیه تطهیر نیز روایاتی آورده است مبنی بر اینکه مراد از اهل بیت پیامبر، امام علی(ع)،حضرت فاطمه(س)،امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هستند. البته در بخش هایی نیز به ذکر فضائلی از سه خلیفه و علی(ع) پرداخته است. روشی که سور آبادی برای تفسیر خود انتخاب کرده است، لااقل در چند قرن بعد از او، منحصر به فرد است. کمتر کسی به شیوه سوال و جواب درباره قرآن و مسائل آن، اعم از نزول آیات و مسائل زبانی قرآن و... پرداخته است ، وی با انتخاب این شیوه، روح آزادطلبی ایرانی و آزاد اندیشی مسلمان ایرانی را بیان می کند و به تقویت آن می پردازد. طرح سوال و جواب که در بعضی از آیات وارد شده است، ناظر بر مشکلی است که در فهم آن برای خواننده پیش می آید، و این مشکل را سور آبادی قبل از خواننده حس کرده است که بیشتر این سوال و پاسخ ها از اندیشه های عصر و دوران نویسنده نشات گرفته است و به این ترتیب تفسیر را از دیگر تفاسیر ممتاز کرده است .

مخصوصا که در نسخه های خطی موجود طرح سوال ، با خط درشت تر از خط معمول آورده شده است. " نوع نثر سور آبادی از عالی ترین نمونه های نثر فارسی دری است که پر است از لغات و اصطلاحات فارسی و سور آبادی برای عبارت و ترکیبات قرآنی انتخاب کرده است."

به طور کلی این منبع بزرگ و سترگ، کمتر مورد استفاده قرار گرفته است، که شاید نبودن نسخه کامل آن، این منبع را از جامعه ادبی و اعتقادی ما دور نگاه داشته است ولی امروز استادان و اهل فن، توجه بیشتری به آن نشان داده اند.

درتفسیر سورآبادی با توجه به زمان نگارش (قرن پنجم ) و حال و هوای نویسندگان این دوره ،اصل نگارش بر مبنای سادگی و روانی است ، که ویژگی سبک خراسانی است . اشارات ادبی از علومی است که با شناخت و بررسی آنها، می توان شیوه زندگی، سنت ها، آداب و رسوم نگرش های مردم یک دوره را شناخت و به مسائل جامعه شناختی، عقیدتی، فرهنگی و اعتقادی یک دوره دست یافت و این نکات جالب را با دوره های دیگر مقایسه کرد و اکثر نگارش های این دوره ها را رمز گشایی کرد. سورآبادی در تفسیر خود با استفاده از داستانهای قرآنی و روایات و حکایات در زمینه های گوناگون، اشارات ادبی را بیان می نماید. این کتاب همراه با زندگی مردم و واقعیات آن شکل خود را پیدا کرده ودر شکل گیری آن ، باورها، اعتقادات، اوضاع اجتماعی و سیاسی، آداب و رسوم مردمی و مهمتر از همه ترکیب این باورهای مذهبی با اعتقادات قلبی و قبلی مردم ایران نقش اساسی دارد . طرح مسائل مختلف و ارتباط آن با قرآن، هنر سورآبادی است و توانسته است با در نظر گرفتن زمان خود برای اسلام تبلیغ موثری انجام دهد چون نگاه مفسر نگاهی ادیبانه است مسائل نیز رنگ ادبی دارند. در اینجا برای نمونه بعضی از اشارات ادبی آورده می شود که نگارنده این مقاله از متن تفسیر بر گرفته است.

۱) نظر و هیبت خداوندی بر آب افتاده است و لزران بودن آب به همین دلیل است.

"چون که خداوند عزوجل خواست که زمین و آسمان را بیافریند، نخست گوهری بیافرید پانصد ساله راه بالای آن گوهر، آنگه به نظر هیبت بدان نگریست. آن گوهر از هیبت نظر خدا آب گشت می لرزید و می لرزد تا روز قیامت و تا ابد هرگز آب نبود مگر لرزان."

۲) در قیامت بهشتیان را قبل از ورود به بهشت با این آب حیات شست و شو می دهند.

"چون بهشتیان به در بهشت رسند چشمه ی آب حیوان پدید آید، ایشان را از آن آب بخورانند تا هرچه در دل های ایشان از خصلت بد بو پاگ گردد.

۳) اولین آفرینش خداوند نور حضرت رسول (ص) بوده است.

حضرت رسول به نقل از جبرئیل می فرماید: " جبرئیل فرمود خداوند پس از آفریدن من مرا هژده هزار سال زیر عرش باز داشت سپس هژده هزار سال دیگر آنگاه پرسیدم من خداوند ا قبل از من هیچ بنده ای آفریده ای ؟ گفت : فاپیش نگر نگه کردم نوری دیدم که چنان که خواست از جمال آن بصر من بر پاید... گفت آن نور حبیب من و... نبی من و گزیده من نامش محمد و..."

۴) تنها کسی که در بهشت گریه کرده است رسول الله(ص) بوده است .

" گویند هرگز در بهشت کس نگریست مگر رسول در آن شب برای حسن و حسین "

۵) سلام سنت و پاسخ آن فریضه است چون اولین سلام را آدم(ع) بر حضرت رسول الله (ص) کرد و پاسخ آن به جای رسول الله(ص) توسط خداداده شد.

"چون خدای تعالی او (آدم ) را بیافرید نور مصطفی(ع) در پیشانی آدم بود شعاع آن بر آدم همی تافت نمی دانست که آن نور چیست ;گفت یا رب این نور چیست جبرئیل آمد گفت: یا آدم خدا می گوید آن نور فرزند تست محمد مصطفی، نور برانگشت مسبحه خود بدید بروی سلام کرد خدای تعالی به نیابت مصطفی (ع) جواب او بازداد از آن جاست که سلام را سنت گویند که از آدم و جواب فریضه گویند که از خدای تعالی در آمد "

نویسنده : علی نصرتیان زواره

کارشناس ارشد ادبیات فارسی