ورزنه شهر یادمان های كهن تاریخی

از آثاری كه بدست آمده مشخص می شود بنای اولیه مسجد جامع شهر بر روی بقایای یك آتشكده بوده است كه تاریخ آن به زمان ساسانیان بر می گردد, اما معماری مسجد جامع به صورت كنونی آن به زمان تیموریان, حدود ۵۰۰ سال پیش برمی گردد

ورزنه شهر تاریخ است، پایان زنده رود (آخرین آبادانی و بهره برداری انسانی از رودخانه و سپس تالاب )، شهر زنان چادر سفید، شهر شن ها و ماسه ها، شهر همان پیرمرد صد ساله و كودك هفت ساله اش.آیا می دانید در سالهای اخیر بر سر كردن چادر سفید در سطح فراگیر تنها در شهر ورزنه مرسوم است؟

همین موضوع موجب شده رنگ سفید جاذبه خاص خود را در ورزنه پیدا كند و هر كس كه وارد این شهر می شود نخستین سؤالی كه برای او پیش می آید چادر سفید زنان است. دراین باره دلایل چندی عنوان می شود. می گویند این نشان قومی است كه ریشه در تاریخ چند هزار ساله دارد و به سلامت از دل تاریخ بیرون آمده است.

در ورزنه زنان و دختران بر پایه روش نیاكان خود چادر سفید بر تن می كنند. گفته می شود پوشیدن لباس سفید رنگ، یادگار دوران بسیار دور است. گروهی هم اعتقاد دارند كه شرایط آب و هوایی منطقه و شغل كرباس بافی و كشت و كار پنبه و در دسترس نبودن پارچه های شهری موجب پوشیدن لباس سفید رنگ شده است كه خودشان از تبدیل پنبه به نخ می بافتند. متأسفانه در سال های گذشته به علت افزایش ارتباطات و رنگ باختن خرده فرهنگ ها این رسم دیرین نیزدر شرف انقراض است و متأسفانه مانند بسیاری از سنت های نیكویی كه از نیاكانمان برجای مانده در حال از بین رفتن است. زنان و دختران جوان از الگوهای شهری پیروی كرده و چادر سیاه بر سر می كنند.

با این حال رضا خلیلی دبیر تشكل دوستداران شهر ورزنه می گوید در یك سال گذشته با اقدام های فرهنگی كه انجام شده مانند برگزاری جشنواره زنان چادر سفید روند نزولی سر كردن چادر سفید تقریباً متوقف شده تا آنجا كه به گفته او هم اكنون به همان میزان كه زنان از چادر سیاه استفاده می كنند چادر سفید هم بر سر می كنند.

اكنون بیشتر زنان مسن تر شهر ورزنه از چادر سفید استفاده می كنند و دختران جوان تمایل بیشتری به رنگ سیاه دارند .این در حالی است كه به گفته خلیلی رنگ سفید از همه نظر مورد تأیید اسلام و بهداشـت است و از نظر روان شناسی رنگ شادی است كه از هزاران سال پیش مورد استقبال مردم بوده است.

به این شهر با توجه به نوع پوشش زنان با القابی مانند شهر ملائكه، شهر رؤیایی و ... انسان رابه یاد وحدت و انسجام و یك رنگی هنگام انجام مناسك حج می اندازد. ورزنه به معنای واقعی، شهری با جاذبه های تاریخی وطبیعی است. هم تمامی عناصر تاریخی و سنتی مانند قلعه ها، كبوترخانه ها، مسجد جامع، پل، آسیاب ها، آب انبار و خانه های تاریخی را در خود دارد و هم یكی از مهم ترین جاذبه طبیعی استان، یعنی تالاب گاو خونی، در انتهای چند كیلومتری آن واقع شده است.

● مسجد جامع ورزنه

اهالی شهر ورزنه در گذشته های دور خانه های خود را گرداگرد مسجد جامع بنا می كردند به طوری كه در نقشه ها مشاهده می شود مسجد جامع تقریباً در میان كاربری های مسكونی قرار دارد. از آثاری كه بدست آمده مشخص می شود بنای اولیه مسجد جامع شهر بر روی بقایای یك آتشكده بوده است كه تاریخ آن به زمان ساسانیان بر می گردد، اما معماری مسجد جامع به صورت كنونی آن به زمان تیموریان، حدود ۵۰۰ سال پیش برمی گردد .می توان از روی كاشی كاری های محراب و سردر مسجد جامع به خوبی این مطلب را دریافت. در دوره های بعد تعمیراتی در آن صورت گرفته است.

نقشه بنای مسجد به صورت دو ایوانه دارای سردر، هشتی بزرگ گنبددار، ایوان های شمالی و جنوبی، رواق های آجری اطراف صحن و شبستان های شرقی و غربی است. بنا با كاشی های نفیس معرق و كتیبه های زیبایی تزئین شده است. بر دیوار ضلع درگاه، یك اسپر بزرگ كاشی معرق دیده می شود.

● پل قدیم ورزنه

پل قدیم یادآور یافته های فنی و معماری آنان در عمران منطقه و ایجاد ارتباط میان حال و گذشته است.بروز حوادث طبیعی و فرسایش، در قرن های متمادی خساراتی را به این پل وارد و آن را به مخروبه ای بدل كرده است. ساختمان استوار و بدنه پای این پل با پایه های توپر از لحاظ ایستادگی در برابر شدت عوامل طبیعی از ارتعاش بی وقفه ناشی از ضربه های مستمر و پیاپی امواج پر تلاطم آب رودخانه زاینده رود در فصل های پر آبی و طغیان گرفته تا بارش های هر چند كم و گرما و سرما در قرن ها و اعصار توانسته است تاكنون باقی بماند.

این پل با آجر ساخته شده و دارای ۱۰ چشمه است . بنای پل بسیار قدیم و مربوط به دوره دیلمیان و سلجوقیان است ولی مردم آن را به سیف اله اردكانی نسبت می دهند. اما گویا ۳چشمه آن را به طول ۱۹متر مردم سخت كوش ورزنه در ۱۴۰ سال پیش ساخته و به آن افزوده اند و هم اكنون جزو آثار باستانی است كه تردد روی آن انجام نمی شود.

● آب انبارها

از ویژگی های مناطق صحرایی و كویری و دشت های پهناور و خشك مخازن سر پوشیده ای با ظرفیت های قابل ملاحظه ای برای ذخیره آب مورد نیاز مردم دهات و قصبات است .در سطح جلگه رویدشت میزان بارندگی ها، سالانه در حدود ۸۰ میلیمتر و بسیار ناچیز است، به همین رو تأمین آب اهمیت والایی برای روستائیان دارد، از این رو از روزگاران باستان در بیشتر روستاها آب انبارهایی ساخته شده كه برخی از آنها هنوز هم موجود است. قدیم ترین آب انبارها در شرق اصفهان در كاشان و آب انبارهای كوی كوشك صفی ۱۰۳۷ هجری ساخته شده است كه برای جلو گیری از آلودگی آب ها در انبارها، شیوه خنك كردن آن استفاده از بادگیرها بوده و برای هرآب انبار یك تا چهار برج خنك كننده بادگیری می ساخته اند.

تأمین آب آب انبارهای ورزنه در موقع طغیان آب زاینده رودانجام می گرفته و آب مورد نیاز ۶ ماهه آن را تأمین می كرده است، ولی بقیه روستاها، آب آب انبارها را از راه قنات ها تأمین می كرده اند. در ورزنه نزدیك به ۷ آب انبار وجود داشته كه امروزه ۳ آب انبار حاج محمد جعفر، آب انبار مسجد جامع و آب انبار حاج میرزا موجود است و بقیه تخریب شده اند.

● بادگیرها

در مورد بادگیرها نیز باید گفت در ساختمان های سنتی ورزنه كه بیشتر یادآور ابنیه و اماكن شهر یزد و پیرامون آن است، بادگیر به منزله خنك كننده طبیعی به شمار می رود. این بادگیرها از خشت و گل و چوب برفراز اتاق های گنبدی شكل و آب انبارها ساخته می شده اند.بادگیر منازل رو به شمال یا به اصطلاح محلی، رو به كوهستان ساخته می شد تا اغلب اوقات در سایه باشد و شیارهای بادگیر بادهای خنكی را دریافت كند.چشم انداز بادگیرها در اقلیم صحرایی هر چند هنر معماری را نمایان می سازد، ولی ضرورت آن را در مناطق كویری تأیید می كند. بادگیرها در ساختمان های سنتی ورزنه به منزله خنك كننده طبیعی مساكن قدیمی است كه بر روی گنبد خانه ها كه به طاق و چشمه مشهور است ساخته می شده است.

ساخت بادگیر ها بسیار جالب و استادانه است و با شرایط اقلیمی خشك و كویری منطقه سازگاری دارد. در چند سال گذشته با گسترش موج نوسازی و شیوه های نوین كه با معماری گذشته تفاوت فراوان دارد و با شرایط اقلیمی كویر ناسازگار است و بیشتر امروزه جنبه تزئینی ساختمان مورد توجه است و در خانه ها از پنجره های كم شیشه و چوبی قدیم كمتر نشانی یافت می شود و اگر امروزه بادگیری ساخته می شود یادگاری و تزئینی از واقعیت گذشته است كه نشانگر مبارزه انسان با طبیعت خشك و نامساعد پیرامونش را بازگو می كند، از بادگیرهای قدیمی و سنتی ورزنه در اثر اجرای طرح هادی روانبخشی، جز چند بادگیر بقیه تخریب شده است.

● آسیاب های آبی

در گذشته مردم ورزنه برای آرد كردن گندم و جو به شیوه های مختلفی عمل می كردند، برخی با استفاده از سنگ دایره وار پهن و مسطح كه یكی از آنها ثابت و دیگری متحرك بود گندم ها را آسیاب می كردند و برخی دیگر اقدام به ساخت آسیاب های آبی در كنار بندهای آب نزدیك ورزنه می نمودند كه آثار چند نمونه از این آسیاب های آبی در كنار رودخانه وجود دارد مانند باقی مانده آسیاب های حاج عزیز و حاج میرزا در غرب و شرق ورزنه.

●‌ ورزنه شهری محصور در قلعه

در گذشته دور تا دور شهر ورزنه، به مانند قلعه بزرگ و به صورت ارگ، دیوارهای بلندی كشیده شده بود و مردم، تنها حق عبور از دروازه های شهر را داشتند. خندق گرداگرد و بیرونی شهر حتی تا ۳۰ سال گذشته نیز موجود بود كه كم كم با توسعه شهر با خاك پر شد. امروزه جای دیوارهای بلند و قلعه های مستحكم در بافت قدیمی ورزنه را خیابان دایره وار دكتر بهشتی گرفته است. قلعه دیزی، قلعه پچویز، قلعه گوشت (چشت)، قلعه شاخ كنار و شاخ میان در نزدیكی تالاب گاوخونی ازقلعه های شهر ورزنه است.

● كبوتر خانه ها

در ورزنه نیز شمار زیادی كبوتر خانه وجود داشت كه اكنون تعدادشان انگشت شمار است و استفاده ای از آنها نمی شود. در ورزنه از این كبوترخانه ها و برج های بالای آن چندین استفاده می شد. از آنجایی كه این كبوترخانه ها بیشتر در مزارع واقع شده است، می توان به این نكته پی برد كه در گذشته از فضله كبوتر به عنوان كود استفاده می كردند.

بدین منظور ساختمان درونی كبوتر خانه ها را شبیه كندوی زنبور عسل درست می كردند تا كبوتران در آنجا زندگی كنند و غذای خود را از مزارع اطراف تأمین كنند و از طرف دیگر كشاورزان نیز هر چند وقت یكبار فضولات آنها را جمع آوری می كردند. یكی دیگر از موارد استفاده برج ها و كبوتر خانه ها وقتی بود كه امنیت وجود نداشت و دزدان و راهزنان به روستاها و مزارع دستبرد می زدند و محصولات كشاورزان را غارت می كردند و در چنین مواقعی عده ای از روستائیان در داخل برج ها به نگهبانی می پرداختند.

در منطقه رویدشت بیشترین كبوتر خانه موجود كه شماری از آنها به كلی مخروبه و شماری نیمه ویران است در روستای اژیه دیده می شود و متأسفانه از تمام كبوتر خانه های شهر ورزنه تنها یك كبوتر خانه باقی مانده است.

مهسا جزینی

---