حیثیت انسانی در خطر

فناوری زیستی یکی از صنایع نوظهور است که مانند بقیه علوم و تکنولوژی های دیگر به همراه فواید و مزایای خود معایب و چالش هایی نیز دارد

● چالش انگیزی اخلاق در علم زیست شناسی

فناوری زیستی یکی از صنایع نوظهور است که مانند بقیه علوم و تکنولوژی های دیگر به همراه فواید و مزایای خود معایب و چالش هایی نیز دارد. یکی از مهمترین این چالش ها عدم توجه جدی به قوانین حقوقی و اخلاقی این فناوری در کشور است که در صورت عدم توجه به این موضوع در حوزه این فناوری موجب بروز مشکلاتی می شود که اگر راه حل شایسته یی برای آنها اندیشیده نشود بی تردید آسیب های جدی به جامعه تحمیل خواهد شد. هر چند فناوری نوین و به کارگیری روش های علمی نوین در بهره برداری از طبیعت، زندگی را از جهاتی برای بشر مطبوع کرده است، لیکن پاره یی پرسش ها به وجود آمده است که پاسخگویی به آنها کار ساده یی نیست و طی سال های آینده به آنها پی خواهیم برد.

مناسب ترین راه برای رفع این نگرانی قانونمندسازی فناوری زیستی است که البته با قانونمندسازی این فناوری روند کاهش اعتماد عموم به این فناوری متوقف و در پیشبرد اهداف و جایگاه واقعی این تکنولوژی مدرن در کشور گامی بزرگ برداشته خواهد شد. از مهمترین موضوع های حقوقی مشخص که در شاخه فناوری زیستی مورد بررسی قرار می گیرند، می توان به موارد زیر اشاره کرد.

● ژنتیک انسانی

یکی از نگرانی های اصلی مربوط به انسان، ترس از این اندیشه است که آنچه می توان با حیوانات انجام داد، بتوان برای انسان نیز انجام داد؛ تکنیکی مانند کلون کردن حیوانات که در مورد انسان قابل پذیرش نیست. نگرانی دیگر عبارت است از سلامت و رفاه انسان که مثال آن خطری است که از خوردن گوشت دام های اصلاح ژنتیک شده متوجه انسان است. مضرات و مشکلات دیگر عبارتند از احتمال ایجاد شخصیت های بینابینی، از دست رفتن تنوع ژنتیک ، ایجاد بازار سیاه جنین هایی که کلون کنندگان آن افراد بسیار مشهور و سرشناس از جمله ستارگان سینما، ورزشکاران و... هستند.

ماده ۱۱ از بند پ اعلامیه جهانی «ژنوم انسانی و فوق بشر» بیان می کند که اعمال و فعالیت های مغایر با حیثیت انسانی از قبیل تولیدمثل غیرجنسی انسان ها (کلونینگ) نباید مجاز شناخته شوند. از دولت ها و سازمان های بین المللی ذی صلاح دعوت می شود تا در شناسایی این فعالیت ها و تعیین اقداماتی که در سطح بین المللی برای تضمین رعایت اصول مندرج در این اعلامیه مناسب است، همکاری کنند. از دیدگاه سازمان ها و نهادهای دینی در صورت استفاده از روش کلونینگ به عنوان شیوه رایج در تولیدمثل، نقش مردان تضعیف خواهد شد. مساله دیگر این است که بسیاری از نقایص بازنویسی برنامه ژنتیک تخمک در پستانداران تا مدت ها بعد از تولد جنین کلون شده بروز نمی کند. از سوی دیگر جایگاه کلون شده به عنوان عضوی از خانواده نامشخص است. باید قبل از کلونینگ پاسخی برای سوالاتی چون آیا کلونینگ دخالتی ناشناخته در شکل گیری هویت بعدی جنین اعمال نمی کند؟ چه کسی مسوولیت اجتماعی انسان کلون شده را برعهده خواهد گرفت؟ آیا انسان کلون شده از حقوق قانونی و اجتماعی برخوردار خواهد بود؟ و... یافت.

● ژنتیک حیوانی

امروزه حیوانات اصلاح ژنتیک شده یی که دارای ژنوتیپ مناسبی نیستند مورد استفاده قرار نگرفته و به مرگ محکوم می شوند. این امر موجب افزایش ضایعات حیوانی شده و از نظر احساسی و اخلاقی نیز قابل تعمق هستند. عده یی دیگر نیز نگرانی جدی در مورد خطر از دست دادن تنوع ژنتیک را از طریق بیوتکنولوژی بیان کرده اند. به طور مثال اگر باید حیوانات اصلاح ژنتیک شده در محیط رها شوند پیامدهای آن ناشناخته است و این نگرانی وجود دارد که چنین تغییری ممکن است توازن بوم شناختی (اکولوژیک) را تحت تاثیر قرار دهد.

● ژنتیک گیاهی

ضرورت تدوین قوانین و مقررات حقوقی و اخلاقی مناسب با تغییرات غیرقابل پیش بینی در خصوصیات گیاه اصلاح ژنتیک شده پس از ورود ترانسژن، افزایش توانایی یک گیاه زراعی برای تبدیل شدن به علف هرز، قابلیت تخریب یک اکوسیستم، اثر سوء گیاهان مهندسی شده ضدآفات بر ارگانیسم های غیرهدف، افزایش اتکای کشاورزان به علف کش ها و آفت کش ها در نتیجه تولید گیاهان مقاوم به این مواد و تهدید امنیت محیط و سلامت انسان با مصرف بی ر ویه مواد شیمیایی لازم است، تا در آینده، زمانی که موسسه ها و واحدهای تولیدی بخش خصوصی نیز به این عرصه پا می گذارند، ما با یک ابزار لجام گسیخته روبه رو نشویم. به یاد داشته باشیم که یک برنامه استراتژیک زمانی موفق خواهد بود که تمام جنبه های حقوقی و اخلاقی آن شامل نیروی متخصص، امکانات کار در آزمایشگاه ها و مراکز تولیدی و تحقیقاتی، دفع ضایعات حاصل از دستکاری های ژنتیکی و رهاسازی بدون ضابطه ارگانیسم های تغییر ژنتیک یافته، مالکیت معنوی،ملاحظات مذهبی، اجتماعی و زیست محیطی بدون تناقض در کنار یکدیگر قرار گیرند.

ابوالقاسم حبیبی