آموزش کتابشناختی

آموزش کتابشناختی ۱ این اصطلاح, با توجه به کاربرد متداول آن, به آموزش رسمی و گروهی برای بهره گیری از کتابخانه اطلاق می شود با دیدی گسترده تر, آموزش کتابشناختی ممکن است درصدد آشنا کردن کاربران با دانش مکتوبی برآید که الزامآ به مرکز خاصی محدود نمی شود

آموزش کتابشناختی[۱]. این اصطلاح، با توجه به کاربرد متداول آن، به آموزش رسمی و گروهی برای بهره‌گیری از کتابخانه اطلاق می‌شود. با دیدی گسترده‌تر، آموزش کتابشناختی ممکن است درصدد آشنا کردن کاربران با دانش مکتوبی برآید که الزامآ به مرکز خاصی محدود نمی‌شود. اما حالا، هدف همه آموزش‌های کتابشناختی رساندن جویندگان به اطلاعات مورد نیاز آنهاست. تفاوت‌های برنامه‌های آموزشی و مباحثات میان آنانی که این آموزش را انجام می‌دهند حول این محور متمرکز است که کدام مهارت‌ها دستیابی به این هدف را تسریع می‌کند و چگونه می‌توان آنها را به بهترین شکل از هم جدا کرد.

● تاریخچه

تا دهه ۱۸۵۰، کتابداران نحوه استفاده از کتابخانه را به مراجعان آموزش می‌دادند. تلاش ساموئل گرین برای ایجاد میز مرجع در کتابخانه‌های عمومی در دهه ۱۸۷۰ نخستین اقدام رسمی در این زمینه محسوب می‌شود.

خدمات رسمی مرجع در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، یعنی زمانی‌که نظام‌های استاندارد فهرستنویسی و رده‌بندی گسترش یافت، پدید آمد. مؤثرترین نیای جنبش معاصر آموزش کتابشناختی لوئیس شورز[۲] بود که طی چهار دهه در مقالات خود از اندیشه "کتابخانه - دانشکده" دفاع می‌کرد. در این رویکرد، مطالعه مستقل به‌منزله نخستین روش یادگیری تلقی می‌شد و کتابداران نیز همتای اعضای هیأت علمی در کلاس محسوب می‌شدند.

با رویکرد فلسفی، مفهوم آموزش در سال ۱۸۷۶ و در آغاز جنبش نوین کتابداری در باور حرفه‌ای کتابداران جای گرفت.

ملویل دیویی در نخستین شماره از نخستین نشریه حرفه‌ای کتابداری نوشت: "زمان آن رسیده است که کتابخانه به آموزشگاه و کتابدار در عالی‌ترین مفهوم خود، به آموزگار، مبدل شود."

در این دوره، آثار نسبتآ پیشرفته‌ای منتشر شد و جنبش کتابخانه‌های عمومی مشروعیت خود را در اصول دموکراتیک یافت. کتابداران دیگر "نگهبانان" منفعل نبودند و باید تبدیل به راهنمایانی فعال می‌شدند.

در سال ۱۹۴۹ برنامه سه‌مرحله‌ای آموزش استفاده‌کنندگان توسط بخش دانشگاهی و تحقیقاتی انجمن کتابداران انگلیس پیشنهاد شد که نقطه عطفی در این زمینه به‌حساب می‌آمد.

در اواخر دهه ۱۹۵۰، پاتریشیا ناپ[۳] برنامه‌ای از آموزش کتابشناختی را که متأثر از اندیشه‌های شورز بود تجسّم بخشید. این برنامه به‌طور تجربی در دانشکده مانتیث[۴] در دانشگاه ایالتی وین[۵] در اوایل دهه ۱۹۶۰ انجام شد. برنامه پیشنهادی او بر وحدت و یکپارچگی، آموزش فرایند پژوهش، و تلفیق کامل آموزش کتابشناختی با برنامه آموزشی جامع‌تر تأکید داشت.

پس از ناپ، آموزش کتابخانه را در برنامه درسی وارد کردند. محور اصلی این برنامه، آموزش "وابسته به درس" یا "با درس" بود که نخست برای دانشجویان سال اول علوم انسانی برگزار شد و در دوره‌های تخصصی بعدی نیز ادامه یافت.

آموزش کتابشناختی به‌عنوان وجهی از ارائه خدمات رسمی، اگرچه به گونه‌های متفاوتی ارائه می‌شد، حداقل در دانشگاه پذیرشی سریع و گسترده یافت. عوامل احتمالی مؤثّر بر این روند عبارت بودند از: سنخیت آن با سنّت خدمات عمومی کتابداری و تعاریف حرفه‌ای که کتابداران از خود ارائه می‌کنند؛ حمایتی که به‌نظر می‌رسید آموزش کتابشناختی از تلاش همزمان کتابداران برای کسب اعتبار بیشتر به‌عمل می‌آورد؛ دسترسی نسبتآ مناسب به منابع لازم در سال‌های ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰؛ و ناخرسندی عمومی آن دوره از وضعیت موجود.

به هر حال، آموزش کتابشناختی با روندی نسبتآ سریع، از امری نو به سوی جریانی تثبیت‌شده حرکت کرد. این خدمت که نخست تبادل آشنایی با کتابخانه[۶] نامیده می‌شد، خیلی زود به تبادل آموزش و آشنایی با کتابخانه[۷] تبدیل شد. در دهه ۱۹۷۰، انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و پژوهشی[۸]. <راهنمای آموزش کتابشناختی در کتابخانه‌های دانشگاهی>[۹] را رسمآ منتشر کرد؛ شورای انجمن کتابداران امریکا <آموزش بهره‌گیری از کتابخانه: بیانیه خط‌مشی> [۱۰] را پذیرفت؛ در <مجله کتابخانه‌های دانشگاهی> [۱۱] ستونی به آموزش کتابشناختی اختصاص یافت و بسیاری از انجمن‌های حرفه‌ای "میز گردها" یا واحدهای فرعی برای آموزش کتابشناختی ایجاد کردند؛ و دانشکده‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی دوره‌های رسمی "روش‌ها" را بنیاد نهادند. در ۱۹۸۳، نشریه‌ای ویژه آموزش کتابشناختی با عنوان راهکارهای >جست‌وجو< [۱۲] آغاز به کار کرد.

در همین حال، اصطلاحاتی که ناظر بر آموزش کتابشناختی بود پیوسته مورد بحث قرار می‌گرفت و تغییر می‌یافت. درست به همان دلیل که "آشنایی با کتابخانه" برای توصیف اهداف بلندپروازانه برنامه‌ها مفهومی محدود تلقّی می‌شد، "آموزش استفاده از کتابخانه" نیز، به‌سبب تأکید بر محل و ساختمانی خاص، بسیار محدودکننده به‌نظر می‌رسید و بدین‌ترتیب، به‌جای آن "آموزش کتابشناختی" متداول شد و امروزه "آموزش کاربر" نیز به‌کار می‌رود. در سطح بین‌المللی، به‌ویژه در میان کتابداران بریتانیایی، علاقه فراوانی به آموزش کتابداری وجود داشته است که به‌نظر می‌رسد این علاقه‌مندی، کمتر از ایالات متحده بوده است. به هر صورت، تحولات چشمگیری در خدمات آموزشی ارائه شده و علایق اظهارشده از سوی متخصّصان آموزش کتابشناختی نشان‌دهنده تکامل رو به رشد آنان به‌عنوان معلم، و نیز دگرگونی‌های آشکار در جهان بزرگ‌تر کتابداری و اشاعه اطلاعات است.

یکی از قدیمی‌ترین روش‌های آموزش کتابشناختی گردش در کتابخانه بود که تقریبآ در همه‌جا رواج داشته است، اما به‌دلایل مختلف، دانشجویان را خسته می‌کرده و نتیجه چندانی به دنبال نداشته است.

دوره مهارت‌های کتابخانه‌ای که تا مدت‌ها قبل تنها شکل منطقی تصور می‌شد، در کلاس‌های دانشگاهی به‌کار می‌رفته و اکنون نیز به‌کار می‌رود. اما زحمت زیاد و نارسایی نسبی آن، به‌سبب جدایی از محیط واقعی، جاذبه آن را کاهش داده است.

زمانی گمان می‌رفت که آموزش وابسته به درس یا همراه درس که از سوی ناپ، فاربر، و هم‌اندیشان آنان برترین شکل ممکن پنداشته می‌شد، بر همه مشکلات پیروز شود. کتابداران دانشگاهی و آموزشگاهی این روش را به‌کار می‌بردند، اما از دهه ۱۹۷۰، منتقدان با توجه به این نکته که این روش افزوده‌ای بی‌ثمر به تکالیف درسی است و اغلب برای برخی دانشجویان تکراری و برای برخی دیگر بسیار پیچیده است، آن را مورد انتقاد قرار دادند. گونه‌های ساده‌تر و عملی‌تر آموزش کتابشناختی فراوان است؛ مانند استفاده از نوارهای دیداری و شنیداری؛ نمایش اسلاید؛ برپایی مجامع گزارش پایان نیمسال؛ و تشکیل کارگاه‌های مرتبط با شناخت ابزارهای مرجع یا حوزه‌های موضوعی خاص.

از آغاز دهه ۱۹۸۰، علایق برخاسته از فن‌آوری اطلاعات بسیاری از انتشارات مربوط به آموزش کتابشناختی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. چگونگی راهنمایی کاربران برای جست‌وجو در فهرست‌های پیوسته همگانی (اوپک)[۱۳] و منابع پیوسته دیگر و صفحات فشرده، پاسخ‌یابی برای این‌گونه پرسش‌ها را الزامی کرده است که: منبع ارجاعی چیست؟ چالش‌های واقعی جست‌وجوی اطلاعات کدامند؟ آیا تفاوت‌های کیفی میان جست‌وجوی اطلاعات کاغذی و رایانه‌ای وجود دارد؟ این تفاوت‌ها چیست و چگونه می‌توان، به بهترین شکل، مهارت‌های فن‌آوری اطلاعات را در دانشجویان افزایش داد؟ سخنرانی‌ها به‌طور فزاینده‌ای از اهمیت افتاده و جلسات عملی اهمیت یافته‌اند. استفاده از اسلاید و سایر صورت‌های دیداری و شنیداری، ایستا و منسوخ تلقی شده و نمایش بر روی صفحه پایانه‌ها و سایر فن‌آوری‌های وابسته به رایانه به‌گونه‌ای فزاینده الزامی به‌نظر می‌رسند.

آموزش کتابشناختی، با هر نامی که باشد، در بسیاری از کتابخانه‌های دانشکده‌ای و دانشگاهی، حرکتی مثبت و مفید تلقی شده است، اگرچه خالی از ایراد نیست. کتابداران آموزشگاهی نیز در انجام این نوع آموزش می‌کوشند، اما تلاش‌هایشان احتمالا در انتشارات مربوط به‌طور کامل درج نمی‌شود. کتابخانه‌های عمومی و تخصصی چالش‌های بزرگ‌تری در این زمینه پیش رو دارند و در چنین محیط‌هایی کتابداران و متخصصان اطلاعات به‌گونه‌ای فزاینده از مطلوبیت آموزش کاربران آگاهی می‌یابند و روش‌های متنوعی را برای انجام این آموزش طراحی می‌کنند.

مسعود بهمن آبادی

مآخذ :

۱) Dewey, Melvil. "The Profession". American Library Journal, (۱۸۷۶); ۲) Shores, Louis. "Library-College: Prototype for a Universal Higher Education". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. ۱۴; ۳) Young, Arthur P. "And Gladly Teach: Bibliographic Instruction and the Library". Advances in Librarianship, (۱۹۸۰).

(WELIS) [۱۴] بیگز مری

ترجمه مرتضی کوکبی

تلخیص داکا

[۱]. Bibliographic instruction

[۲]. Louis Shores

[۳]. Patricia B. Knapp

[۴]. Monteith College

[۵]. Wayne State University

[۶]. Library orientation exchange

[۷]. Library orientation/Instruction exchange

[۸]. Association of College and Research Libraries

[۹]. Guidelines for Bibliographic Instruction in AcademicLibraries

[۱۰]. Policy Statement: Instruction in the Use of Libraries

[۱۱]. Journal of Academic Librarianship

[۱۲]. Research Strategies

[۱۳]. Online Public-Access Catalogues (OPAC)

[۱۴]. Mary Biggs