ایستادن روی خط پایان

«روزی روزگاری آبادان» برای خلق درام از یك وضعیت نمایشی آشنا, بهره می گیرد آدمها یك جا, گیر كرده اند و از تقدیر گریزی نیست اینجا زمانی می شود برای بازنگری در آنچه گفته اند, آنچه كرده اند و روابط بین خود به خطاهایی كه كرده اند و به افسوس خوردن بر آنچه نكرده اند اما آیا استفاده از این وضعیت دراماتیك الزاما ً به درام ختم می شود

۱ـ «روزی روزگاری آبادان» برای خلق درام از یك وضعیت نمایشی آشنا، بهره می‌گیرد. آدمها یك‌جا، گیر كرده‌اند و از تقدیر‌ گریزی نیست. اینجا زمانی می‌شود برای بازنگری در آنچه گفته‌اند، آنچه كرده‌اند و روابط بین خود. به خطاهایی كه كرده‌اند و به افسوس خوردن بر آنچه نكرده‌اند. اما آیا استفاده از این وضعیت دراماتیك الزاما‌ً به درام ختم می‌شود؟

۲ـ نمایش شروع می‌شود. همین كه جوان خانواده با سر و وضع جوانان امروزی با عصبانیت وارد می‌شود و به اتاق خودش می‌رود كافی است تا دریابیم با چه خانواده‌ای سر و كار داریم: «مصیب»، پدر عصبی و فقیری كه از جوانان و روحیه‌شان هیچ نمی‌داند. لباس و حرفها و خواسته‌هایشان را درك نمی‌كند. (و البته یك ویژگی خاصی هم دارد: اینكه بسیار خودخواه است. همه چیز و همه كس را برای خودش می‌خواهد. حتی اگر سبب شود مانند بچه‌ها دعوا راه بیندازد یا مثل بچه‌ها سر یك موضوع كم‌اهمیت، الم‌شنگه برپا كند.) بقیه هم دقیقاً شخصیتهای قراردادی چنین خانواده‌ای هستند «خیری»، مادری كه همه مشكلات را به جان می‌خرد. خودش را سپر بلا می‌كند. حتی حاضر است كتك بخورد تا دعوا بخوابد. فقط می‌خواهد خانواده را از متلاشی شدن حفظ كند. حتی اگر از بدیهی‌ترین خواسته‌هایش بگذرد. «سهیله»، دختر جوان خانواده هم كه درس‌‌خوان، سربه زیر و تحت سلطه پدر و برادر است «نصیر»، برادر هم، كه جوان امروزی است و با همه نداریها و بیكاریها دوست دارد خوب بپوشد و خوب بگردد و دوستان خودش را داشته باشد. این جمع را كودكی شیرین‌زبان یعنی «صالح» تكمیل می‌كند كه گاه بنا به معصومیت كودكانه‌اش حرفهایی را كه پنهان می‌ماند به صراحت بیان می‌كند یا بدون توجه به وضعیت ناآرام و آشفته خانه، خواسته‌هایی را بر زبان می‌آورد كه به كار پ‍ُررنگ كردن فضای ملودراماتیك نمایش می‌خورد. می‌گوید تا مادر، پدر، خواهر یا برادر بغضی و بغل كردنی به دنبال داشته باشند.

۳ـ گرچه «حمیدرضا آذرنگ» نقش مصیب را خیلی روان بازی می‌كند و اگرچه فروغ قجابگلی خوب از پس دلواپسیهای مادرانه برمی‌آید (بقیه هم نقش خواسته‌شده و همجنس‌بازی‌شان تیپیك است)؛ اما این همه سبب نمی‌شود كه تماشاگر با این خانواده درگیر شود. مگر آنكه نگاهی سانتامالیستی به نمایش داشته باشد. در نتیجه بخواهد كه سر و كله زدنهای آدمهای این خانواده و اوضاع به خوبی و خوشی پایان‌ پذیرد. یعنی نصیر با دختر مورد علاقه‌اش ازدواج كند؛ سهیله در دانشگاه قبول شود؛ وضعیت مالی مصیب بهتر شود، صالح مداد و پاك‌كن مورد علاقه‌اش را بخرد و خیری هم بنشیند و از سر و سامان گرفتن خانواده لذت ببرد. می‌شد چنان كرد. اما وقتی مرگ از راه می‌رسد و اوضاع جد‌ّی می‌شود، نشانگر آن است كه آذرنگ نمی‌خواسته یك درام خانوادگی به آن شیوه‌ای كه در سریالهای تلویزیونی مرسوم است خلق كند. (نگارنده هیچ‌گاه این‌گونه درامها را بر خلاف‌ِ جو‌ّ رایج جامعهٔ تئاتری به تمسخر نكشیده است. هرگز! آن‌گونه درام، اصلاً حلقه مفقودهٔ تئاتر ما به سوی فراگیر شدنش در بین جامعه است. آن‌گونه كه تئاتر ب‍ِرادوی، اقتصاد تئاتر امریكا را پررونق ساخته است. بحثش بماند برای جایی مستقل.) گفتیم كه نشانه‌های اجرا بیانگر آن است كه نمایش می‌خواهد از مقولاتی چون مرگ و تقدیر سخن بگوید. گرچه تا شروع حرف اصلی زمان زیادی از نمایش می‌گذرد. زمان زیادی را پشت‌ سر می‌گذاریم تا عاملی كه قرار است وضعیت موجود را به هم بزند و كشمكش اصلی را شروع كند (یعنی موشك) از راه برسد. در همان لحظات آغاز نمایش، شخصیتها و روابطشان را شناخته‌ایم. اما آن لحظات به مدت بسیار زیادی، بیهوده، ادامه می‌یابند. آنها دائما‌ً با هم سر و كله می‌زنند و تماشاگر كه شاهد رفتار بچگانه و در نتیجه خنده‌دار مصیب است؛ در انتظار ك‍ُنشی می‌ماند كه وضعیت كنونی را دگرگون كند. در هر حال موشك از راه می‌رسد. نشانه‌های نمایش بیانگر آن هستند كه همه در همان لحظه می‌میرند. نور می‌رود و می‌آید ولی نمایش ادامه می‌یابد. آنها (و بیش از همه مصیب) شروع می‌كنند به چالش با موشك (با مرگ، با تقدیر). و البته شخصیت خود را حفظ می‌كنند. در آن معركه، نصیر به فكر نامزد خود است و مصیب به دنبال حفظ جانی كه برایش خیلی عزیز است! مدت زیادی نیز به سر و كله زدن با موشك می‌گذرد. اما موشك نیز حرفهایی برای گفتن دارد. موشك توضیح می‌دهد كه مأمور است و معذور، و شرمنده كه بر سر خانه آنها فرود آمده است، و اینكه او تابع فرمان دیگران بوده است. در نتیجه بحث مصیب و موشك به جایی نمی‌رسد. چرا كه اصرار مصیب به اینكه موشك كمی آن‌طرف‌تر برود تا خانه همسایه را ویران كند؛ یا برود و به سر آدمهای پولدار خراب شود، نتیجه‌ای درب‍َر ندارد. مصیب كه آخرین تلاشهایش به جایی نمی‌رسد تسلیم می‌شود. اما می‌كوشد در آخرین لحظه تلافی كند. با عروسی نصیر موافقت می‌كند؛ و به صالح قول می‌دهد آنها را به شمال ببرد و می‌نشیند با خیری یك لیوان چای عاشقانه می‌خورد. همه را گفتیم و البته این را هم بگوییم كه این امر، منطقی نیست!

---