ارگونومی «الف» تا «ی»

ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی دانشی است کاربردی, مرکب از علوم پایه مختلف که سعی دارد با طراحی کردن ابزارها, دستگاه ها, ماشین آلات و محیط کار تناسب مناسبی بین انسان از نظر شرایط فیزیکی ـ روحی و حتی توانایی های او و فضای محیط کار و ماشین آلات و ایجاد کند

ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی دانشی است کاربردی، مرکب از علوم پایه مختلف که سعی دارد با طراحی کردن ابزارها، دستگاه‌ها، ماشین‌آلات و محیط کار تناسب مناسبی بین انسان از نظر شرایط (فیزیکی ـ روحی) و حتی توانایی‌های او و فضای محیط کار و ماشین آلات و ... ایجاد کند .‏

در اصل این علم در نظر دارد به جای هماهنگ سازی انسان با محیط، محیط را با انسان هماهنگ سازد. علم ارگونومی با هدف حداکثر کردن بهره‌وری با توجه به سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط شکل گرفته است . ارگونومی با مطالعه قابلیت‌ها و شرایط انسان، استرس‌های محیط کار، آشنایی کامل به نیروهای استاتیک و دینامیک بدن انسان، احتیاط، خستگی، آموزش و طراحی ابزارها به حمایت انسان در حین کار آمده است. با رعایت اصول ارگونومی فشار کار و خستگی‌های بی مورد کاهش می‌یابد، در نتیجه کارایی نیز افزایش پیدا می‌کند و در نهایت می‌توان گفت با اجرای این اصول، هم منافع کارگران و هم منافع کارفرمایان تأمین می‌شود.

علم ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی به زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسان می‌پردازد و کارایی انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد .

جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریکا بر این عقیده است که اکنون دیگر این باور عمومیت یافته است که شرکت‌هایی که بهره وری و کنترل کیفیت را مد نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه‌هایشان به عنوان یک شم تجاری به‌کار می‌گیرند؛ شرکت‌های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، کنترل کیفیت و برنامه‌های تولیدی جهت دستیابی به حداکثر سود تلفیق کرده‌اند.‏

امروزه کمتر فعالیتی یافت می‌شود که عاری از هر گونه عامل تهدید کننده سلامتی باشد و بخش عمده‌ای از این صدمات ناشی از کار مربوط به نادیده گرفتن اصول ارگونومی است. یکی از شایع‌ترین این صدمات، صدمات استخوانی- عضلانی در محیط کار هستند که سبب ناتوان کردن فرد در انجام کارهای روزمره می‌شود و باعث افت کارایی، تقلیل کیفیت محصول و افزایش غیبت‌های ناشی از این صدمات جسمی می‌شود و در بعضی مواقع سبب از کارافتادگی فرد و غرامت‌های دستمزد می‌شود که این خود ضربه ای بر اقتصاد کشور وارد می‌کند.‏

قبول واژه ارگونومی در تاریخ ۱۶ فوریه ۱۹۵۰ مورد تأیید قرار گرفت. حرفه عوامل انسانی(ارگونومی) در دوران پس از جنگ زاده شد. انقلاب کامپیوتر سبب‎ ‎شد که عوامل انسانی مورد توجه عامه قرار گیرد. به نظر می‌رسد که بحث درباره تجهیزات‎ ‎کامپیوتری طراحی شده بر اساس اصول ارگونومی، نرم افزار‌های کاربر پسند و نقش عوامل‎ ‎انسانی در دفاتر عملاً بخشی از مقاله‌های در کامپیوتر و انسان در هر روزنامه و‎ ‎مجله ای را تشکیل می‌دهد. وسایل جدید کنترل، ارائه اطلاعات از طریق نمایشگر‎ ‎کامپیوتر و تأثیر فن آوری نوین بر انسان، عرصه‌هایی هستند که حرفه عوامل انسانی‎ ‎در آن‌ها نقش دارد.‏

● تعاریف ارگونومی ‏

واژه ارگونومی از دو کلمه یونانی "ارگون" به معنی کار و " نوموس" به معنی قوانین و اصول تشکیل شده است و در لغت به معنای مطالعه قانون کار یا ارتباط بین کارگر و محیط کار تعریف شده است. علم ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی مجموعه ای از علوم پایه مختلف از جمله فیزیولوژی روانشناسی، فیزیک و مکانیک، طراحی، جامعه شناختی و بسیاری موارد دیگر است. این علوم پایه در کنار یکدیگر به طراحی بهتر سازمان در جهت بهره وری بیشتر کمک می‌کنند. برخی از تعاریفی که متخصصان و کارشناسان این علم از ارگونومی کرده‌اند در ادامه ارائه شده‌اند.‏

ارگونومی علم مطالعه انسان‌ها در حین انجام کار برای درک ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه‌های فیزیکی و روانشناختی محیط کار، نیازهای شغلی و روش‌های کار است.‏

انجمن بین‌المللی ارگونومی، ارگونومی را چنین تعریف می‌کند:‏

ارگونومی علمی است که دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم‌ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی‌های جسمانی و روانی و محدودیتهای انسانی مرتبط می‌سازد.‏

ارگونومی علمی برای هماهنگ سازی کار و ابزارآلات با انسان برای بهره‌وری بیشتر سازمان و آسان شدن کار برای خود انسان و حمایت از وی در برابر خطرات و آسیب‌های احتمالی در محیط کار و در نهایت جلوگیری از به وجود آمدن هزینه‌های اضافی و در کمک به اقتصاد کشور شکل گرفته است (مؤلف).‏

با این تعاریف می‌توان این گونه نتیجه گرفت که وجود یک محیط کار که از اصول ارگونومی حداکثر استفاده را می‌کند برای فرد ایجاد آرامش می‌کند.‏

● زمینه‌های علم ارگونومی ‏

▪ فیزیولوژی محیطی

در فیزیولوژی محیطی اثرات شرایط و عوامل محیطی از قبیل صدا، گرما، سرما، رطوبت، نور و ... از ابعاد مختلف فردی - اجتماعی و جسمانی - روانی بر فیزیولوژی بدن انسان و عملکرد وی را در این شرایط مورد مطالعه قرار می‌دهد. هرگاه هر یک از این عوامل ذکر شده از حد تحمل فیزیولوژیک انسان فراتر رود به عنوان عامل محیطی زیان بار که تنش‌زا است مطرح می‌شود که باعث بروز آسیب‌ها و اختلالاتی در افراد می‌شود. وجود شرایط نامطلوب وضعیت، بر روی فرد آثار گفته شده زیر را به همراه خواهد شد:‏

حرارت و رطوبت بیش از حد می‌تواند منجر به کاهش توان کاری فرد شود.‏

سروصدای بیش از حد می‌تواند باعث کاهش قابلیت شناسائی عیوب و انجام نامطلوب وظایف شود و در بعضی موارد منجر به از بین رفتن تمرکز حواس افراد و در نتیجه بی دقتی فرد در انجام کار می‌شود، علاوه بر این‌ از نظر پزشکی نیزمی‌تواند باعث افت شنوایی می‌شود.‏

محدوده تشدید برای بدن انسان در مواجهه با ارتعاش، فرکانس ۴ تا ۸ هرتز است. مواجهه بلند مدت ارتعاش در چنین فرکانس‌هایی می‌تواند باعث به‌ وجود آمدن اثرات منفی مختلفی بر روی سلامتی انسان شود .‏

▪ ‏فیزیولوژی کار ‏

فیزیولوژی کار شاخه‌ای از فیزیولوژی انسان است و اعمال عملکرد بافت‌ها و اندام‌ها را در هنگام کار مورد بررسی قرار می‌دهد.‏

وظیفه فیزیولوژی کار در اینجا این است که میزان سختی کار را اندازه گیرد و آن را با توانایی‌ها و قدرت فرد متناسب سازد. این مسأله خود باعث می‌شود که استرس‌ها و تنش‌های مختلف که فرد را تهدید می‌کند کاهش یابند. در این محیط ( فیزیولوژی کار ) توان هوازی مورد نیاز مشاغل مختلف مورد بررسی قرار می‌گیرد مثلاً دریافته اند که انجام فعالیت‌های خیلی سنگین به بیشتر از ۵/۲ لیتر اکسیژن در هر دقیقه نیاز خواهد داشت، در این مرحله از مطالعات ضربان قلب، فشار خون و اسیدلاکتیک نیز مورد بررسی و اندازه گیری قرار می‌گیرد.‏

▪ آنتروپومتری یا تن سنجی

آنتروپومتری از دو کلمه یونانی "آنتروپوس" به معنی انسان و "مترین" به معنای اندازه‌گیری و سنجش گرفته شده است.‏

آنتروپومتری علم سنجش ابعاد بدن انسان است .این علم در طراحی ایستگاه‌های کار و فراهم آوردن اطلاعات اولیه کمک می‌کند . آنتروپومتری به دو صورت استاتیک یا ساختاری و دینامیک یا کاربردی مورد بررسی قرار می‌گیرد. ‏

در آنتروپومتری استاتیک، اندازه اندام‌های مختلف بدن در شرایط ثابت و بدون حرکت مورد بررسی قرار می‌گیرد و در آنتروپومتری دینامیک، دامنه حرکت اندام‌ها و چگونگی حرکات نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.‏

● بیومکانیک

بیومکانیک علمی است که ویژگی‌های مکانیکی اندام‌های بدن انسان را مورد بررسی قرار می‌دهد و در هنگام انجام حرکات گوناگون ساختمان‌ها و سیستم آناتومیک بدن انسان را تجزیه و تحلیل می‌کند . بدن انسان به عنوان یک سیستم اهرمی به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود:‏

▪ اهرم‌های کلاس یک ‏

اهرم هایی که تکیه گاه ( مفاصل ) بین بار ( نیروی خارجی ) و نیرو ( نیروی تولیدی توسط ماهیچه‌ها ) قرار دارد، مانند سیستم اهرمی مهره اطلسی گردن .‏

▪ اهرم کلاس دو ‏

اهرم هایی که تکیه گاه در یک انتها و نیرو در انتهای دیگر قرار دارد، مانند سیستم اهرمی مفصل انگشت شست پا در هنگام بلند کردن بدن به کمک ماهیچه دوقلو ( حرکت اسکات ). ‏

▪ اهرم‌ها کلاس سه ‏

اهرم‌هایی که در یک انتها و بار در انتهای دیگر قرار دارد و نیروی که ممکن است در هر نقطه‌ایی بین تکیه گاه و بار اعمال شود، مانند سیستم اهرمی مفصل آرنج هنگام نگه داشتن یک وزنه.‏

● ‏پست کار

پست کار محلی است که در آن یک شخص یا گروهی از افراد، وظایفی را برای یک دوره زمانی نسبتاً طولانی انجام می‌دهند .‏

طراحی ارگونومیک محل کار، با در نظر گرفتن جنبه روانی و فیزیکی باعث افزایش رضایت شغلی کارکنان و کاهش حوادث احتمالی در حین کار می‌شود . محیط کارمطلوب محیط کاری است که سطح بهداشت و سلامتی کارمندان را چه از نظر فیزیکی و چه از لحاظ روانی ارتقاء دهد .برای طراحی یک محیط کار مطلوب لازم است به ابعاد فیزیکی کارگران و کارمندان توجه کرد.‏

● جنبه‌های اقتصادی ارگونومی ‏

از دیدگاه اقتصاد، علم ارگونومی در صورت پیاده شدن در تمام سازمان‌ها باعث ایجاد بهره‌وری، افزایش تولید، کارایی بیشتر و جلوگیری از غیبت‌ها و خستگی در کار می‌شود و در نتیجه سبب افزایش درآمد ملی کشورها می‌شود .

کارمندی را در نظر بگیرید که روزانه ۸ ساعت کار می‌کند و بنا به حرفه خود تمام این مدت را پشت میز می‌نشیند و با کامپیوتر کار می‌کند. پس از گذشت ۲ ساعت مهره‌های گردن به خصوص دومین مهره گردن بسیار دردناک شده به طوری که فرد به سختی و با درد سوزناک می‌تواند گردن خود را به عقب هدایت کند. این درد باعث می‌شود که فرد تا مدتی دست کار بردارد و هر بار که به ادامه کار خود می‌پردازد دقتش در کار کمتر شود و برای او ایجاد خستگی کند ولی اگر میز کامپیوتر، صندلی فرد که از آنها در حین کار استفاده می‌کند از اصول این علم پیروی کند می‌توان گفت از خستگی فرد کاسته می‌شود و کارایی وی بالا می‌رود یا حتی اگر فرد پس از مدتی کار کردن از پشت میز بلند شود و کمی حرکات ورزشی انجام دهد کار کردن آسان‌تر خواهد بود و از خستگی وی می‌کاهد.‏

اگر همین مسئله را برای مدیر کارخانه یا سازمان که وجود وی در سر کار ضروری است در نظر بگیریم این وضعیت بحرانی‌تر می‌شود. فرض کنیم این فرد بعد از گذشت مدتی کار بدون استفاده از ساز و کارهای این علم در محل کار خود دچار صدماتی شده و مجبور به استراحت در خانه شود شاید نتوان گفت که کارخانه در این زمان فلج می‌شود اما مثل قبل کارایی نخواهد داشت اما اگر این مدیریت سازمان فنی و حرفه ای یا سرپرست در کارخانه‌ای که بر اساس اصول علم ارگونومی که در تمام زوایا پیاده شده کار می‌کرد قادر بود با کارایی و بازده بیشتر کار خود را بدون احساس خستگی انجام دهد .علم ارگونومی ثابت کرده که می‌توان کار را با فشار کمتری انجام داد به عبارتی از فشارهای بی مورد کاست و کارایی را بالاتر برد .

بهینه سازی محیط کار خود در سرعت بخشیدن و صرفه جویی در مصرف انرژی بی مورد کمک می‌کند که همه این در داشتن اقتصادی بهتر به کشورها کمک می‌کند.‏

استفاده بهینه از اصول ارگونومی در کاهش هزینه‌های در حین کار کمک بسیاری می‌کند از جمله هزینه‌های ناشی از غرامت یا از کار افتادگی را کاهش می‌دهد. وجود این هزینه‌های تحمیلی بر کشور علاوه بر کاهش کارایی باعث افزایش بیکاری می‌شود.‏

● ‏جنبه‌های بهداشتی ارگونومی ‏

در محیط‌های کار به علت وجود عوامل مخاطره آمیز گوناگون امکان بروز بیماری‌های شغلی امری معمول است . در بین عوارضی که سلامت افراد شاغل را بیشتر تهدید می‌کند عوارض اسکلتی عضلانی محسوس‌تر است.

از دیدگاه ارگونومی جابجایی بار به صورت دستی از طریق۶ فعالیت صنعتی انجام می‌شود :

بلند کردن، پائین آوردن، هل دادن، کشیدن، حمل کردن، نگه داشتن جابجایی بار به صورت دستی به صورت کوتاه مدت و چه در بلند مدت امکان صدمه زدن به انسان را همراه دارد. در کل دو حالت متمایز برای بلند کردن بار به صورت دستی ممکن است:

▪ حالت اسکات

حالتی که طی آن ستون فقرات کاملاً به صورت کشیده و مستقیم نگه داشته می‌شود، زانوها خم شده و بار با دست‌ها به صورت محکم گرفته شده و با نیروی عضلات پا بار به طرف بالا هدایت می‌شود. در این حالت نیروی وارده بر ستون فقرات در حد قابل ملاحظه‌ای کنترل می‌شود.

▪ حالت استوپ

حالتی که طی آن ستون فقرات خم شده و پاها مستقیم هستند . در واقع بلند کردن بار به این روش باعث می‌شود که نیروهای زیادی بر دیسک‌های بین مهره ای اعمال شوند این حالت در مقایسه با حالت اول غیر ایمن است .‏

● نتیجه گیری و پیشنهادات

با نگاهی گذرا به علم ارگونومی می توان دریافت که این علم تمام تلاش خود را در حمایت از انسان و برای پیشگیری از هر گونه صدمه به افراد مختلف در حین انجام کار می‌کند.

با شناخت هر چه بیشتر این علم به مدیران سازمان، آشنا ساختن کارمندان و کارکنان با این علم و بهره‌وری هر چه بیشتر از این علم در محیط کار می‌توان سازمان را بیش از پیش هم از نظر بهداشتی و هم از نظر اقتصادی کاراتر کرد.

مسئولان بهتر است در استخدام افراد برای حرفه‌های مختلف ویژگی‌های جسمی و روحی آنها را به طور کامل در نظر داشته باشند و همچنین باید قبل از استخدام و حتی در طول مدت کار افراد، یک سری معاینات را انجام دهند. این گونه معاینات باید جنبه اجباری داشته باشند تا بتوان از آسیب‌های در حین کار جلوگیری کرد یا حتی از بیشتر شدن گستره این آسیب‌ها و بحرانی شدن آنها جلوگیری کرد. مدیران و سرپرستان بهتر است هرچند وقت یک بار به تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، علل آنها و زیان‌های وارده به سازمان بپردازند و تمام سعی خود را برای از بین بردن و حداقل کردن چنین حوادثی به کار گیرند. برای آشنایی تمام کارکنان سازمان بهتر است در زمان‌های مختلف شعارهای ارگونومی را در بورد سازمان نصب کرده تا افراد با خواندن یا دیدن آنها متوجه عملکرد خود شده و این شعارها را در زندگی خود پیاده کنند. ‏

وجود کارشناسان بهداشت در هر سازمان باعث نزدیک شدن افراد سازمان با آنها شده و این نشانه مهم جلوه دادن سلامتی کارکنان بران مدیران و مسئولان است که این امر خود علاوه بر مسایل بهداشت جسمی باعث می‌شود تا کارکنان از نظر روحی نیز قوی تر شده و به سلامتی‌خود توجه بیشتری داشته باشند.

دکتر سید مسعود سیدی، الهام سیاوشی

منابع:‏

‏-‏‎ ‎طاهری، شهنام. ۱۳۷۶ ، کارسنجی و روش سنجی،‎ ‎تهران: آروین

‎ ‎‏-‏‎ ‎فروزانفر - بهزاد - ۱۳۷۴ - ارگونومی چیست؟ مجله صنعت و ایمنی ۴۶

‏‎ ‎‏-‏‎ ‎پیام ارگونومی - نشریه داخلی انجمن ارگونومی و مهندسی عوامل انسانی ایران -۱۳۸۰ شماره ۱

‏‎ ‎‏-‏‎ ‎محمد رضا برزگر لامعی - ارگونومی

‏‎ ‎‏-‏‎ ‎مهندس رجب رشیدی - ارگونومی - صنعت و ایمنی ۴۶ -۱۳۷۴‏

‎- ‎‏ فیزنت، استیفن. ۱۳۷۵ ، انسان ، آنتروپومتری‏‎ ‎، ارگونومی‎ ‎و طراحی. ترجمه علیرضا چوبینه و‎ ‎دیگران. تهران: مرکز‏‎.‎

‎ ‎‏-‏‎ ‎فقیه، نظام الدین. ۱۳۷۷. شیوه های عملی ارتقاء بهره وری نیروی انسانی ، بخش‏‎ ‎‏ ارگونومی در طراحی و مدیریت محیط‎ ‎‏ کار ،تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی

‎ ‎‏-‏‎ ‎کارزا جدی وند - رضا - ۱۳۸۱ -ارگونومی و کاربرد آن - نشریه روش شماره ۷۴‏

‏*‏‎ W.H.O.۱۹۷۸. A Training Guige for Community Health Workers in Occupational Health. New York: Wiley

‏**‏‎ Hunchinson and Dale. New Horizons for Human Factors in Design. Mc Graw-Hill

‎‏***‏‎ Galer. I. : Hand book of Ergonomics , McGrawhill, ۱۹۸۵‎‏ ‏