از شرق تا غرب رستاخیز اسلامی

موج بیداری اسلامی در دهه های اخیر, شرق و غرب سرزمین های اسلامی را درنوردیده است

موج بیداری اسلامی در دهه های اخیر، شرق و غرب سرزمین های اسلامی را درنوردیده است. ایران به‎عنوان کانون این بیداری، در سال های پس از انقلاب، مرکز توجه جهان اسلام و قدرت های بزرگ جهان بوده و به نقطه امیدواری مسلمانان جهان بدل شده است. فلات ایران که شاهد حضور گسترده ماشین جنگی جهان غرب به رهبری ایالات متحده در گرداگرد خود است و چنگ و دندان های آن را هر روزه مشاهده می کند، شاهد رقابتی دیگر با جریان های بزرگ اسلامی در سرزمین های پهناور اسلامی است که هرکدام تلاش می کنند تا رهبری این جریان پویا را به دست بگیرند.

● دیوبندیان شرق

با فروپاشی امپراتوری گورکانی در ده های پایانی قرن ۱۹ در شبه‎قاره و تکمیل حلقه استعمار بریتانیا در این سرزمین کهن، جنبش تازه ای در میان مسلمانان حنفی مذهب شبه‎قاره بنیان نهاده شد. دارالعلم دیوبند به‎عنوان کانون اولیه این جنبش در همین سال ها توسط افرادی چون «شیخ قاسم ننطاوی» و «شیخ رشید احمد گنگوهی» و با پیروی از اندیشه های «شاه ولی‎ا... دهلوی» تأسیس شد و به‎سرعت شعبه های آن در سراسر شبه‎قاره گسترش یافت. به‎گونه ای که در کمتر از یک قرن از تأسیس، شاهد حضور صدها هزار طلبه مشتاق از اقصی نقاط جهان در این شعبه ها بود.

اندیشه سخت‎گیرانه مذهبی، تعصب در سنی‎گری و اعتقادات ضدشیعی از ویژگی شاخص دیوبندیان بود که در طول بیش از یک قرن در این مدارس تعلیم داده شد و در دهه های اخیر با ظهور جریان طالبان در پاکستان و افغانستان بروزی عینی یافت. دیوبندیان شرق اگرچه در این سال ها شاهد رقبایی چون بریلویان، که جنبشی سنی و اعتدال گراست، و شیعیان شبه قاره بوده اند، اما عملا به جریان غالب اسلامی این منطقه بدل شده‎اند.

با این احوال، دامن زدن به خشونت های مذهبی و نگاه متحجرانه آن ها به دین، زمینه های توفیق این جریان را در آینده جهان اسلام کم‎رنگ کرده است.

● ازهریان و برادران مسلمان غرب

غرب جهان اسلام اما شاهد حضور جریانی کهن است که ریشه در مدرسه الازهر دارد. الازهر که توسط شیعیان اسماعیلی در قرن دهم میلادی برای گسترش اندیشه های اسماعیلی بنا نهاده شد، با سقوط حکومت فاطمی، به مدرسه ای برای آموزش های اسلامی اهل سنت بدل شد. ازهریان که همسو با موج آفریقای شمالی، جریانی نسبتا معتدل در میان گرایش های اهل سنت به‎شمار می روند، اگرچه در سال های اخیر کمی به گرایش های متحجرانه نزدیک شده اند، اما وزنه ای تعدیل کننده در میان جریان های متعصب اهل سنت به‎حساب می‎آیند.

در این میان، شکل‎گیری جریان اخوان المسلمین توسط «حسن البنا» در دهه سوم قرن بیستم میلادی، موج دیگری از جریان سیاسی را در غرب جهان اسلام پدید آورد که به سرعت به کشورهای مجاور خود نیز کشیده شد. اما دامنه های این موج با ظهور انقلاب اسلامی و مواجهه با سرکوب های خشن حکومت های مصر در طول دهه های بعد کم شد. با وجود این، در این سال ها گسترش نارضایتی های مردمی از حاکمان مصر، زمینه های ظهور و بروزی تازه یافته است. اخوان اگرچه پیوندهایی با اندیشه های سلفی داشته اند، اما تاکنون خود را از کشیده شدن به وادی افراط‎گرایی دور کرده‎اند.

● سلفویان جنوب

سرزمین حجاز که شاهد رشد و ظهور پیامبر رحمت و مهربانی بود، در سال های پس از وفات پیامبر، آیین محمدی را همچون طبع خشن این سرزمین به وادی خشونت و سختی کشاند و اسلام حنبلی، توسط اندیشه های افرادی چون «ابن تیمیه» و سپس «محمد ابن عبدالوهاب» صورتی تکفیری یافت تا از قرن هجدهم میلادی به‎تدریج به‎صورت آیین وهابیت و سلفی‎گری با خاندان آل سعود پیوندی محکم پیدا کند.

سلفویان که خاستگاه اصلی آن ها نجد شبه جزیره است در این سال ها به‎عنوان مخالفان سرسخت تشیع خود را حریف اصلی شیعیان به شمار می آورند و اقدامات گسترده ای را با حمایت ثروت پادشاهان سعودی در جهان اسلام آغاز کرده‎اند.

این جریان همچون جریان مشابه خود در شرق که در این سال ها با آن پیوندهایی نیز برقرار کرده است، به وادی خشونت و مسلمان‎کشی کشیده شده و عملا چشم‎انداز مناسبی را در مسیر آتی خود تعریف نکرده است.

● شیعیان مرکز

در قلب جهان اسلام اما شیعیان در چند دهه گذشته به موتور متحرکه جهان اسلام بدل شده‎اند. ظهور امام خمینی در ایران، امام موسی صدر در لبنان و جریان های صدر و حکیم در عراق و اتصال تدریجی آن ها در طی دهه گذشته، کانونی قدرتمند از جریان های اسلامی شیعی را در مرکز جهان و جهان اسلام پدید آورده است. اندیشه سیاسی شیعی که در قالب جمهوری اسلامی صورتی تکامل‎یافته به خود گرفته، به‎عنوان رقیبی نوپا در برابر مکاتب سیاسی غربی، توانسته است پتانسیلی بالا را در مواجهه با جهان غرب به نمایش بگذارد. امر «ولایت» که صورت ترکیب شده ای از اندیشه های فقهی و عرفانی ایرانی اسلامی را ارائه کرده است، به‎عنوان نقطه مرکزی این جریان، جایگاهی مهم یافته و به همین دلیل مورد هجمه سازمان‎یافته قرار گرفته است.

در میان چهار جریان بزرگ اسلامی که از پی موج بیداری اسلامی در جهان اسلام صورتی فعال یافته اند، به‎زعم بسیاری تنها جریان مرکزی تشیع و جریان غربی الازهر و اخوان از قدرت استمرار و ترسیم آینده ای روشن در جهان اسلام برخوردار هستند و به‎نظر می رسد جریان های افراط‎گرای شرق و جنوب به‎تدریج جایگاه فعلی خود را از دست خواهند داد و دو جریان مرکزی و غربی با تقویت اندیشه تقریب، رستاخیز اسلامی را در جهان تشنه معنویت، شتاب خواهند بخشید.

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۹ - شماره ۵۲ - تاریخ شمسی نشر ۰۰/۰۰/۱۳۸۹