پیشاهنگ روشنگری دینی

مروری کوتاه بر آثار و اندیشه آیت الله طالقانی

آیت‌الله سیدمحمود طالقانی که حضور فعالش در آوردگاه‌ سیاست و عرصه اندیشه، اشتهاری ویژه برایش فراهم آورده از جمله روحانیان نامدار تاریخ ایران است‌.

وی را می‌توان در زمره سرآمدان نواندیشی دینی و روشنفکری مذهبی در روزگار معاصر برشمرد‌. به عبارت دیگر، او به‌مانند روشنگران مذهبی روزگار قاجار چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمدحسین نایینی می‌اندیشید و از هیچ کوششی در جهت تعامل و نزدیکی سنت و مدرنیته، پردازش آرا در باب تطبیق دین اسلام با علم و همچنین تئوریزه کردن مباحث مرتبط با همسویی دین و سیاست فروگذار نکرد‌.

وی تلاش نمود آرای بزرگان یادشده را دگربار در عرصه‌ مباحث اجتماعی به‌صورت گفتمانی نوین احیا نماید‌. می‌توان گفت، طالقانی که از پیشاهنگان نهضت اصلاح دینی و از پیشگامان روشنفکری دینی در روزگار قدرتمداری پهلوی دوم به‌شمار می‌آید در زندگی خود ۲ رسالت مرتبط با هم را برعهده داشت:

الف) نشان دادن این‌که اسلام پاسخ‌هایی برای پرسش‌های جدید دارد و بنابراین منطبق با جهان معاصر است‌.

ب) پر کردن شکاف ژرف و عمیقی که بازاریان سنت‌گرا را از متخصصان تحصیلکرده و روحانیت حوزه را از روشنفکران دانشگاه جدا می‌نمود‌.

به تعبیر یکی از محققان هدف او حل و فصل آن دسته از اختلاف‌های ریشه‌ای بود که در ناکامی تقریبی انقلاب مشروطه و شکست نسبی نهضت ملی‌شدن صنعت نفت تاثیر بسزا و افزونی داشت‌.

آیت‌الله طالقانی در جهت نیل بدین آرمان کتاب‌هایی چند نگاشت و یا ترجمه کرد که شمار آنها به ۱۲ می‌رسد و برخی از آنها به شرح ذیلند:

الف) مجموعه ۶ جلدی پرتوی از قرآن، که مشتمل بر تفسیر برخی سوره‌های قرآن کریم و از جمله تمامی سوره‌های واقع در جزء ۳۰ است‌. این کتاب را وی در زندان و به‌هنگام گذران دوران محکومیت نگاشت و بدین سبب استنادات آن کم و تراوش‌های فکریش در آن بیشتر است‌. ظاهرا او رویکردی تفسیری داشت که به تفسیر علمی و اجتماعی قرآن ناظر بود‌. این مساله از سویی با اوضاع زمانی مرتبط بود که اندیشه تضاد علم و دین در آن ‌هنگام به صورت جدی از سوی برخی گروه‌های فکری مطرح می‌شد و از دیگرسو پیوستگی داشت با باور آیت‌الله طالقانی که به همراهی علم و دین و عدم‌تفکیک سیاست و دین عقیده داشت‌.

ب) ترجمه جلد نخست مجموعه ۹ جلدی، امام علی بن ابی‌طالب، اثر عبدالفتاح عبدالمقصود، نویسنده نامور مصری و استاد دانشگاه اسکندریه‌.

پ) به سوی خدا می‌رویم‌. این کتاب سفرنامه حج است‌. با این وجود در آن به آیات قرآنی، احادیث و روایات مرتبط با حج به‌طور مفصل و مشروح پرداخته شده و همچنین اعمال و مناسک حج از زوایای گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مورد واکاوی و بررسی قرار گرفته است‌.

ت) اسلام و مالکیت: طالقانی در این کتاب با بیان مواردی چون تاریخ مالکیت، چگونگی به‌وجود آمدن پول، تاریخ تقسیم کار، آرای اقتصادی اندیشمندانی چون افلاطون، مارکس، انگلس و آدام اسمیت را مورد تشریح و نقد قرار داده و اشاراتی نیز به مکاتب اقتصادی گوناگون کرده است‌. در حقیقت، در کتاب اسلام و مالکیت، ابتدا یک دوره کامل از عقاید اقتصادی دانشمندان غربی در رابطه با مالکیت همراه با نقد آنها آمده و در ادامه اصول و عناصر مالکیت در اقتصاد اسلامی بیان شده است‌. آشکار است که وی در این کتاب تلاش نمود تا نظریه‌ها و مطالعات اقتصادی نوین را با مباحث اسلامی تطابق دهد‌. آیت‌الله طالقانی در این اثر سعی کرد ضمن نشان دادن نقاط ضعف مکاتب اقتصادی مرکانتلیسم و کاپیتالیسم، نارسایی‌های مکاتب سوسیالیسم و مارکسیسم را نیز آشکار ‌کند و راه‌حل‌هایی از بطن اسلام در تمام زمینه‌های مالکیت و اقتصاد نشان دهد‌.

به هر ترتیب، آنچه از مطالعه این کتاب برمی‌آید آن است که طالقانی با استنباط و برداشت از آیات قرآن، مالکیت انسان‌ها را محدود و مقید پنداشته و قدرت تصرف افراد در مال و دارایی را وکالت و نیابتی دانسته که خداوند به جانشینان خود در زمین داده است‌. با این وصف همان‌گونه که جان فوران، نویسنده کتاب مقاومت شکننده بیان داشته او رسیدگی به نیازهای مردم را نیز از ویژگی‌های نظام اقتصاد اسلامی برشمرده است‌.

ث) مقدمه، توضیح و تعلیق برکتاب، تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، محمدحسین نایینی‌. تالیف این کتاب از سوی نایینی را می‌توان به تقریب با نخستین تلاش‌های روحانیت شیعه در عرصه نظریه‌پردازی سیاسی در دوران معاصر برابر شمرد‌. درواقع، این کتاب پاسخی بود بر ایرادتی که از منظر دین بر مشروطیت روا می‌داشتند‌. به تعبیر عبدالهادی حائری مولف کتاب تشیع و مشروطیت و نقش ایرانیان مقیم عراق، هدف اصلی نایینی اثبات این فرضیه بود که تشیع از اساس با استبداد مغایر و با دموکراسی موافق است‌. طالقانی نیز در مقدمه‌ خویش بر این کتاب تلاش کرد و در همین مسیر گام بردارد و البته در این جهت کوشید با توضیحات خویش درک گفتارهای نایینی را آسان‌تر سازد و تباین ذاتی میان مشروطیت و سیاست دینی را ازمیان بردارد‌.

در تبیین این نکته همین بس که طالقانی آورده است: «کتاب نایینی اگرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است‌.‌.‌. دقت و توجه به این کتاب برای هرکس مفید است‌. آنهایی که خواهان دانستن نظر اسلام و شیعه درباره حکومت هستند در این کتاب نظر نهایی و عالی اسلام و شیعه را بخصوص با مدرک و ریشه خواهند یافت‌. طرفداران مشروطیت و تکمیل آن، اصول و مبانی مشروطیت را می‌یابند، [و] مخالفان به اشکالات و ایرادات خود بیش از آنچه تصور می‌نمایند برمی‌خورند‌. [این کتاب] برای علما و مجتهدین کتاب استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله تقلیدی راجع به وظایف اجتماعی است‌.»

به هر ترتیب آنچه هویداست این که طالقانی در این مقدمه و در تعلیقات، دیدگاه‌های خویش را نه‌تنها در باب استبداد معمول بیان‌ داشته، بلکه باورهای خویش در رد استبداد دینی را نیز عیان کرده است‌. به هر ترتیب، از مجموع آنچه گفته آمد و به عنوان پایانی بر این کوتاه‌سخن می‌توان گفت طالقانی اسلام را با عقلانیت سازگار می‌دانست و بدان باور بود که اسلام می‌تواند برای همه مشکلات جامعه در هر زمان راه‌حلی ارائه کند‌. او هرچند گاهی، علوم غربی و پاره‌ای از آرمان‌های اجتماعی غرب را مورد تحسین قرار می‌داد ولی با وجود این ابراز می‌داشت که اسلام با این آرمان‌ها ناسازگار نیست و حتی کامل‌تر است و باید راهنمای سیاست جوامع باشد‌. جان کلام آن که، طالقانی حکومت در چارچوب اسلام را مورد ستایش قرار داده است‌. در بعد سیاسی نیز اوخواهان اتحاد نیروهای مترقی اعم از روحانی، غیرروحانی، روشنفکر و‌.‌.‌. بوده و می‌خواست به این ‌ترتیب جامعه ایران بر ضعف و ناتوانی روزگار مشروطه و دوره ملی‌شدن صنعت نفت فائق آید‌.

دکتر امیر نعمتی لیمائی