هجرت تاریخ ساز

به مناسبت سالروز میلادکریمه اهل بیت ع و آغاز دهه کرامت

● بررسی زوایا و ابعاد سفر حضرت معصومه(س) به ایران در گفت وگو با حجت الاسلام سیدحسین مومنی

سفر باشکوه امام رضا(ع) به ایران که به دنبال آن، سفر حضرت معصومه(س) خواهر ارجمندشان نیز انجام شد، نتایج شگرفی برای ایران داشت و برکات کم نظیری هم چون اقبال گسترده ایرانیان به تشیع و محبت اهل بیت را به همراه آورد. هر چند پیشتر زمینه های این امر فراهم شده بود، اما ورود امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) و سپس مهاجرت وسیع علویان به ایران، نقش تعیین کننده ای در ترویج مکتب اهل بیت(ع) در ایران داشت به ویژه آن که در ادوار گذشته مهاجرت یکی از اسباب مهم تحول فرهنگی و تمدن سازی بوده و در کشورها و مناطق متعددی رواج اسلام نه از طریق جهاد و لشکرکشی بلکه از راه حضور و سکونت تاجران مسلمان و یا عالمان اسلامی صورت گرفته است.حضور پررنگ امام زادگان هم که از ظلم و ستم خلفای عباسی به ایران پناه می آوردند و تاکنون حدود ۸هزار و ۵۰۰نفر از این امام زادگان شناسایی شده اند، در تاریخ ایران اسلامی چنین نقشی را ایفا کرده است و هم اکنون مرقد آنان نیز یکی از کانون های مهم فرهنگی مذهبی جامعه اسلامی ایران به شمار می رود.مهاجرت حضرت معصومه(س) به ایران و سکونت آن حضرت در قم یکی از این سفرهای پراهمیت امام زادگان بود که منشاء آثار و برکات برجسته ای برای تشیع بود و موجب شد تا قم در ادوار تاریخ به صورت مرکز و کانونی پویا و موثر برای مکتب اهل بیت(ع) باقی ماند تا جایی که امروزه به مرکز جهانی علوم اهل بیت(ع) تبدیل شده است. به مناسبت اول ذی القعده سالروز میلاد کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه(س) و آغاز دهه کرامت گفت وگویی با حجت الاسلام سیدحسین مومنی از فضلای حوزه علمیه قم درباره سفر آن حضرت به ایران و تاثیر آن انجام داده ایم وی در این گفت وگو هم چنین از جایگاه قم در احادیث اهل بیت (ع) و تاثیر مهاجرت علویان به ایران سخن گفته است.

● هجرت تاریخ ساز

حضرت معصومه (س) پس از حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب(س) تاثیرگذارترین زن در تاریخ اسلام به ویژه تاریخ تشیع است.چه عواملی موجب شد ایشان پس از برادرشان حضرت رضا(ع) هجرت تاریخ سازشان را به ایران آغاز کنند؟

وقتی حضرت رضا(ع) از مدینه به سوی خراسان حرکت کردند اهل بیت شان را دور خود جمع کردند و با رفتار و گفتار به آن ها فرمودند که این سفر بی بازگشت است و تاکید کردند که وقتی من حرکت کردم کسی پشت سر من نیاید. این فرمایش امام معصوم(ع) است پس همه باید آن را اطاعت کنند. اما حدود یک سال پس از هجرت امام رضا(ع) به خراسان، حضرت معصومه(س) هم راهی خراسان می شوند مطمئنا خروج ایشان به سوی خراسان نمی تواند بدون اذن و رخصت امام(ع) باشد لذا از برخی متون تاریخی استفاده می شود که حضرت معصومه(س) به اذن برادرشان امام رضا(ع) به سوی ایران حرکت کردند. مسیر حرکت ایشان و ورودشان به ایران از جنوب غرب ایران بوده یعنی از سمت عراق.

● زینب ثانی(س)

ایشان از شهرهای مختلفی عبور کردند و به هر شهری که می رسیدند شروع به افشاگری و بیان حقایق می کردند و فرهنگ ناب اسلام و اهل بیت را تبلیغ می کردند مردم هم به ایشان احترام می گذاشتند و حرف های ایشان را گوش می دادند چون بالاخره او دختر امام موسی بن جعفر(ع) و خواهر حضرت رضا(ع) بود که آن زمان ولایت عهدی را هم پذیرفته بودند.بنابراین شبیه آن حوادثی که برای حضرت زینب(س) پس از کربلا اتفاق افتاد و ایشان به افشاگری و بیان حقیقت پرداختند برای حضرت معصومه(س) هم ذکر شده، درست است که امام رضا(ع) ولی عهد و در ایران بودند، ولی ایشان محدود شده بودند و تحت نظر قرار داشتند و امکان مراوده آن حضرت با مردم به ویژه با شیعیان بسیار اندک بود. این افشاگری ها و روشنگری های ایشان حکومت را به وحشت انداخت چنان که هنگامی که حضرت به شهر ساوه رسیدند عده ای دور ایشان ریختند و برادرزاده ها و بیشتر همراهان حضرت را به شهادت رساندند. حتی در منابع تاریخی نقل شده که حضرت معصومه(س) را مجروح کردند و بنا به گفته دیگری ایشان را مسموم کردند.

این حوادث با حمایت حکومت و مامون عباسی صورت می گرفت، چون عرفا چنین است که وقتی خواهر ولی عهد جهان اسلام وارد کشوری می شود نباید بدون محافظ و بدون حراست وارد شود اما مشاهده می کنیم که حضرت معصومه(س) بدون حراست و حفاظت دولتی وارد ایران می شوند و گروهی به کاروان آن ها حمله می کنند پس معلوم می شود که توطئه ای در کار بوده و حکومت از وجود ایشان احساس خطر جدی می کرده است زیرا اگر ایشان به خراسان می رسیدند در آن جا و در جوار حضرت رضا(ع) قدرت عظیمی به وجود می آمد که حکومت عباسی از آن وحشت داشت لذا قبل از رسیدن حضرت به خراسان ایشان به شهادت رسید. به این صورت که ایشان روز ۲۳ ربیع الاول وارد شهر قم شدند ناقه حضرت در محلی که امروزه به نام میدان «میر» نامیده می شود زانو زد و قبیله اشعریان که شیعیان علوی بودند افتخار پیدا کردند که ۱۷روز میزبان حضرت فاطمه معصومه(س) باشند و سرانجام ایشان بدون رویت برادر بزرگوارشان حضرت رضا(ع) در روز دهم ربیع الثانی پس از تحمل بیماری چشم از جهان فرو بستند که در کتاب حیات السیاسیة الامام الرضا(ع) علامه مرتضی جبل العاملی می گوید حضرت پس از مجروح شدن یا مسمومیت در حقیقت به شهادت رسیدند.بعدها دختران امام جواد(ع) به قم آمدند و بر قبر حضرت گنبد ساختند که مدفن دو تن از دختران امام جواد(ع) نیز در کنار حضرت معصومه(س) قرار دارد.

● قم ملجا و پناهگاه جهان تشیع

بعد از شهادت حضرت معصومه(س) با توجه به روایات فراوانی که درباره شأن والا و منزلت ایشان و اهمیت شهر قم بیان شده بود، این شهر پناهگاه جهان تشیع شد و حتی علما و بزرگانی که در بقیه نقاط احساس امنیت نمی کردند به این شهر می آمدند و در دوران اخیر حوزه مهم علمیه قم در جوار بارگاه حضرت معصومه(س) شکل گرفت و این شهر را به محل اجتماع علما و بزرگان شیعه تبدیل کرد و در حال حاضر نیز حوزه علمیه قم حوزه اول دنیای اسلام است و همان طور که در روایات ما هم آمده علم از نجف به قم منتقل شده است.

● جایگاه برجسته حضرت معصومه(س) در روایات اهل بیت(ع)

ورود حضرت معصومه(س) به شهر قم موجب شد این شهر در کانون توجه شیعیان و علما و مراجع قرار گیرد و قم به پایگاه مهم علمی و معنوی جهان تشیع تبدیل شود از اهمیت این شهر و نقش تاثیرگذار بارگاه حضرت معصومه(س) در شکل گیری این کانون معنوی و علمی دنیای اسلام برایمان بگویید؟

البته شهر قم از قبل ورود حضرت معصومه(س) و در روایات اهل بیت(ع) مورد توجه بوده است اما ورود حضرت این اهمیت را مضاعف کرد. علامه مجلسی از اسعد اشعری قمی نقل می کند که «من در محضر امام رضا(ع) بودم امام(ع) به من فرمود از برای ما در نزد شما قبری وجود دارد، عرض کردم آیا مقصود شما قبر فاطمه(س) دختر موسی بن جعفر است امام رضا(ع) فرمود: بله کسی که با معرفت به شان او، وی را زیارت کند بهشت برای اوست.» پس حضرت رضا(ع) آداب زیارت حضرت معصومه(س) را به او آموختند و فرمودند: «اگر خواستی خواهرم را زیارت کنی بالای سر ایشان رو به قبله بایست ۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله بگو» (مانند تسبیحات حضرت فاطمه ولی جای سبحان الله و الحمدلله جابه جا می شود.)بعد امام رضا(ع) ادامه می دهند که زیارت نامه حضرت را قرائت کن.

امام رضا(ع) در آخر زیارت نامه یاد می دهند که به حضرت معصومه(س) بگویید «یا فاطمة اشفعی لی فی الجنه» مرا در بهشت شفاعت کنید.وروایات دیگری که از اهل بیت(ع) و امام رضا(ع) راجع به ایشان نقل شده اوج مقام و جایگاه والای حضرت معصومه(س) را نشان می دهد.حضرت معصومه(س) یکی از معدود امام زادگانی هستند که زیارت نامه مأثور( زیارت نامه ای که امام معصوم آن را انشا کرده باشد)دارند، اولین امام زاده ای که زیارت نامه خاص دارد حضرت ابوالفضل(ع) است، سپس علی اکبر(ع) و حضرت معصومه(س). شما می دانید که حضرت زینب (س) با آن مقام و منزلت والا، زیارت نامه خاص ندارند ولی امام رضا(ع) برای حضرت معصومه(س) زیارت نامه انشا کردند.حدیث مشهوری از امام موسی کاظم(ع) است و در خیلی از منابع نقل شده که ایشان می فرماید: «مردی از اهل قم به پا می خیزد و مردم را به سوی خدا دعوت می کند. عده ای دور او جمع می شوند که مثل قطعه های آهن تفتیده مقاوم اند، تندبادها و حوادث آن ها را متزلزل نمی کند، از جنگ خسته نمی شوند و نمی هراسند، به خدا توکل می کنند و پیروزی نهایی از آن آن هاست.»علت این که به این شهر «قم» می گویند این است که در روایات آمده که عده ای از مردان این شهر در کنار امام زمان(عج) قیام می کنند و آن ها جزو یاران حضرتند. با این نکاتی که عرض کردم، می خواستم بر این نکته تاکید کنم که قم در لسان ائمه اطهار(ع) قبل از ورود حضرت معصومه(س) جایگاه برجسته ای داشته است. مثل این روایت که امام صادق(ع) می فرمایند: خداوند حرمی دارد در مکه، رسول ا... حرمی دارند در مدینه، امیرالمومنین حرمی دارند در کوفه (نجف) و ما اهل بیت حرمی داریم در قم. منطوق روایت آن است که حرم ائمه اطهار در قم است و مفهوم آن این است که مثلا امام حسین(ع) در کربلا دفن شده ولی حرم شان در قم است، ائمه بقیع(ع) مدفن شان بقیع است ولی حرم شان قم است، تمام ائمه ای که اسم شان در این روایت نیامده حرم شان در قم است.

به اعتقاد من قم پایتخت و ام القرای جهان اسلام است که این از روایات معصومین برداشت می شود. این روایات موجب شد قبل از ورود حضرت معصومه(س) این شهر برای شیعیان اهمیت خاصی پیدا کند. نقل شده که وقتی حضرت معصومه در ساوه حالشان وخیم می شود، می پرسند تا قم چه قدر راه مانده است؟ می گویند مثلا فلان فرسخ راه هنوز مانده است. ایشان می فرمایند: مرا زودتر به قم برسانید.

● شهر اول دنیای اسلام

قم این اهمیت و برجستگی را تا دوران معاصر هم حفظ کرده؟

حفظ کرده، بلکه مضاعف هم شده است. این شهر اکنون به یک شهر بین المللی و چهارراه ارتباطی برای دنیای اسلام تبدیل شده که از بیش از ۷۰ ملیت در آن مشغول تحصیل اند. قم، آشیانه اهل بیت بوده و هست. این جا پناهگاه و مامن شیعیان است. البته خود قم فی حد ذاته مقدس نیست. از قدیم گفته اند «شرف المکان بالمکین»، آدم هایی که این جا هستند، به این شهر قداست بخشیده اند.روایات و سخنان ائمه اطهار(ع) است که باعث عزت و قداست شهر قم و اهالی آن شده و من به عنوان یک شهروند قمی و کسی که بیش از ۲۰ سال است در حوزه تدریس می کند از مقام معظم رهبری که ولی امر مسلمین جهان هستند و این روزها میهمان شهر ما خواهند بود، تقاضا دارم در مورد وضعیت حوزه علمیه قم که قلب تپنده دنیای اسلام است، نظرات شان را بیان کنند. البته ایشان دیدگاه های وسیع و افق های دوردست شان را در مورد حوزه بیان کردند و حساسیت خاصی روی حوزه علمیه قم دارند، ولی متاسفانه چنان که باید به این دیدگاه ها عمل نمی شود.

● استقبال و بدرقه باشکوه حضرت معصومه(س) در قم

آیا در زمان ورود حضرت معصومه(س)، شیعیان در این شهر حضور داشتند؟

نه تنها شیعیان در قم بودند بلکه سادات هم حضور داشتند، اشعری ها که شیعیانی سادات و منسوب به اهل بیت بودند و با ائمه اطهار ارتباط داشتند در قم زندگی می کردند. زکی ابن آدم که الان قبرش در قم است، نماینده ائمه اطهار در این شهر بود و فضلای شیعه در این شهر زندگی می کردند.وقتی حضرت معصومه (س) خواستند وارد قم شوند بیرون از شهر جمعیت عظیمی به استقبال ایشان رفتند که در تاریخ تشیع نظیر ندارد، و وقتی ایشان از دنیا می روند اهل قم تشییع جنازه باشکوهی برای ایشان برگزار می کنند که آن هم در تاریخ بی نظیر است و هیچ شهر و هیچ قومی چنین مراسمی را برای اهل بیت تا آن زمان برگزار نکرده بودند. این که موسی بن جعفر می فرمایند: «قم بلدنا و بلد شیعتنا؛ قم شهر ما و شیعیان ماست» یا دو سه مرتبه امام معصوم در روایات بر قم و اهل آن دعا می کنند که خداوند ولایت ما را در دل این ها قرار بدهد و این شهر را از هر فتنه ای نجات دهد، در این جا بیشتر معنا پیدا می کند؛ در احساساتی که مردم قم نسبت به حضرت معصومه (س) نشان دادند و حضرت را بسیار احترام کردند و گرامی داشتند.

● افزایش چشم گیر هجرت امام زادگان به ایران پس از سفر امام رضا(ع)

در تاریخ ذکر شده با هجرت تاریخی امام رضا(ع) به ایران و به دنبال ایشان حضرت معصومه (س) سیل مهاجرت امام زادگان و علوی ها به ایران افزایش چشم گیری می یابد. علت این مهاجرت به سوی کشور ما چه بوده است؟

تا قبل از امام رضا(ع) در زمان حکومت عباسیان کسی جرات نمی کرد که ابراز کند از نسل رسول ا... است. مرقد امام زاده ای در شمال کشور است که در تاریخ نقل شده او به روستایی در شمال ایران رفت، همان جا ازدواج کرد، بچه دار شد و سال ها زندگی کرد و وقتی خواست از دنیا برود، مردم روستا را دور خود جمع کرد و گفت چه کسی است و از کجا آمده است. وقتی پرسیدند چرا قبلا خودت را معرفی نکردی؟ گفت: اگر معرفی می کردم سر مرا می بریدند.این نقل تاریخی نشان می دهد که در آن زمان علویان هیچ امنیتی نداشتند اما وقتی امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) به ایران آمدند آن ها احساس امنیت کردند، فکر می کردند می توانند ماوا و پناهگاهی در ایران داشته باشند. به همین دلیل در نقاط دورافتاده ایران هم امام زاده داریم. در همین شهر قم و اطراف آن فقط مرقد ۴۰۰ امام زاده وجود دارد که من همه آن ها را رفتم و از نزدیک دیدم.این تعداد غیر از آن امام زاده های بسیاری است که در مشهد و شمال و ساوه و اراک و سایر نقاط ایران حضور دارند. در کل کشور عراق ۴۰ امام و امام زاده وجود دارد ولی در قم به تنهایی ۴۰۰ امام زاده حضور دارند. وقتی این امام زادگان به ایران آمدند مردم ایران هم نسبت به آن ها احساس تعلق خاطر و علاقه داشتند، البته این علاقه ایرانی ها به اهل بیت به زمان امام حسن مجتبی(ع) بر می گردد، ولی نمونه های بارز آن را در عصر امام سجاد(ع) شاهد هستیم. مادر آن حضرت شهربانو، دختر یزدگرد پادشاه ایران بود. در زمان امام سجاد(ع) اسرایی را که از ایران می بردند امام سجاد(ع) می خرید، این بردگان یک ماه رمضان در خدمت امام(ع) بودند و حضرت در عید فطر آن ها را آزاد می کرد که این ها وقتی به ایران بر می گشتند، مبلغ فرهنگ اهل بیت می شدند. بنابراین این علاقه از قبل وجود داشت ولی با حضور امام رضا(ع) و به دنبال ایشان حضرت معصومه(س) و سایر امام زادگان این عشق و علاقه مضاعف شد.

● تاثیرات فرهنگی معنوی امام زادگان در ایران

حضور این امام زادگان به ویژه حضرت معصومه(س) چه آثار فرهنگی و اجتماعی، معنوی، سیاسی و ... برای کشور ما به دنبال داشت؟

درست است که امام رضا(ع) در ایران حضور داشتند و ولی عهد جهان اسلام هم بودند ولی کس دیگری از اهل بیت این جا حضور نداشت، لذا انتقال مکتب اهل بیت(ع) توسط همین امام زادگان و علوی ها صورت گرفت و آن ها در ترویج فرهنگ ناب و اصیل اسلام و اهل بیت در دیار ما نقش بسیار مهمی ایفا کردند. این امام زاده ها به هر منطقه ای که می رفتند از جنبه های مختلف تاثیر می گذاشتند. بالاخره به خیلی از نقاط ایران هنوز فرهنگ ناب اسلامی، قرآن و روایات اهل بیت نرفته بود و مردم آن ها را نمی شناختند و امام زادگان این رسالت مهم را به دوش کشیدند به همین دلیل امام زادگان در ترویج فرهنگ اسلامی و شیعی در ایران سهم زیادی دارند. فرهنگی که هنوز هم تداوم دارد و ما حضور معنوی آن ها را هنوز هم شاهدیم و بخش مهمی از جو معنوی کشور ما تحت تاثیر همین بزرگواران است.

نویسنده: صدیقه رضوانی نیا