نگاهی به زندگی وآثارآلبرت كبیر

آلبرت كبیر از متكلمان و فلاسفه قرن سیزدهم میلادی است.

در این نوشته سعی شده است كه برخی از زمینه های مطالعه و پژوهش آلبرت و آثار وی معرفی و بررسی گردد. باید به این نكته اشاره كرد كه آلبرت در زمینه های مختلف دانش زمانه خود مطلع و دارای اثر بوده وگستردگی دانش او در دروه زندگیش نیز زبانزد بوده است. از این رو نمی توان در نوشته ای كوتاه این زمینه های مختلف را بررسی كرد.

●زندگی

در مورد سال تولد آلبرت اختلاف وجود دارد. تولد وی بین سالهای ۱۱۹۳ تا ۱۲۰۶ میلادی در شهر لاوینگن در منطقه باواریا در آلمان ذكر شده است. وی تحصیلاتش را در دانشگاه پادوا در ایتالیا آغاز كرد. در پادوا آلبرت دوره كاملی از ترجمه لاتینی آثار ارسطو را كه از عربی ترجمه شده بود، مطالعه كرد.

در سالهای ۱۲۴۲ تا ۱۲۴۹ علاوه بر تدریس آثار متعددی را نگاشت. شرح كتاب «احكام» پیر لومبار و تفسیرش بر تلمود متعلق به این دوره هستند كه موجب شناخته شدن و مقبولیت وی شد. در سال ۱۲۴۸ تصمیم گرفته شد كه مدارس و برنامه های درسی جدیدی در انگلستان، آلمان و لومباری تأسیس و طراحی شود. آلبرت برای انجام این كار در آلمان مأمور شد و به كلن رفت.آلبرت در سال ۱۶۲۲ آمرزیده دانسته شد. پاپ پیوس یازدهم او را در سال ۱۹۳۱ تقدیس كرد و لقب «استاد كلیسا» را به وی اعطا نمود.

●آثار

مجموعه آثار آلبرت در دو ویرایش منتشر شده است. ابتدا در سال ۱۶۵۱ مجموعه آثار وی در ۲۱ جلد در لیون انتشار یافت و بار دیگر در سال ۱۸۹۹ در ۳۸ جلد در پاریس به چاپ رسید. وی تألیفات متنوعی در رشته های منطق، كلام، فلسفه، علوم فیزیكی شامل جغرافیا، اخترشناسی، كانی شناسی و كتابی درباره كون و فساد، علوم زیستی شامل گیاهشناسی، جانورشناسی، فیزیولوژی و جمجمه شناسی، شیمی و كیمیا، از خود به جای گذارده است. در كلام و فلسفه آلبرت آثار متعددی در رشته های اخلاق و سیاست، مابعدالطبیعه، خداشناسی، تفسیر متون مقدس و وعظ و خطابه نگاشته است.

تنوع این آثار دانش گسترده آلبرت را بخوبی نشان می دهد. آثار وی در علوم تجربی كه مبتنی بر مشاهدات گسترده وی بود، از دقیق ترین و معتبرترین آثار قرون وسطی در علوم تجربی شناخته می شود. بخش بزرگی از آثار وی در زمینه فلسفه و كلام است. او دوره آثار ارسطو را به همراه تعلیقات فلاسفه مسلمان، خلاصه و تنظیم نمود و آن را بر اساس تعالیم كلیسا بیان كرد. در زمینه كلام، وی یادداشتهای مفصلی بر كتاب «احكام» پیر لومبار نوشت كه در سه جلد به چاپ رسیده است. اثر دیگر وی در این زمینه كتاب «مجموعه كلام» است. این كتاب تنظیم مجدد آرای كلامی نگاشته شده در شرح كتاب احكام لومبار است كه به منظور تنظیم یك متن آموزشی تالیف شده است. وی همچنین كتابهایی در تفسیر متون مقدس دارد. در این كتابها او به الهیأت عرفانی متمایل است و در برخی موارد مكاشفات خود را ذكر می كند.

آگاهی او در رشته های مختلف دانش و نیز اطلاعش از آرای مختلف و متنوع پیشینیان در این رشته ها، موجب تحیر هم عصران و نیز متاخران بوده است. چنانكه از او حتی در زمان زندگیش با لقب «استاد كل» یاد می شده و در سال ،۱۹۳۱ پاپ لقب «استاد كلیسا» را به وی اعطا نمود كه تاكنون تنها به ۳۳ نفر تعلق یافته است.

●مطالعات آلبرت در علوم تجربی

در قرون وسطی علوم تجربی نسبت به الهیأت توسعه كمتری داشت . بعد از تشكیل دانشگاهها در ابتدای قرن سیزدهم نیز بیشتر توجه دانشگاهها خصوصاً در دانشگاه پاریس به منطق و الهیات بود. اما در قرن سیزدهم به دو دانشمند بر می خوریم كه توجه ویژه ای به علوم تجربی از خود نشان دادند. یكی از ایشان آلبرت و دیگری راجر بیكن (۹۴-۱۲۱۴) است. راجر بیكن در دانشگاه آكسفورد راه استادش گروتست را ادامه داد و در تقویت جریان توجه به تجربه در انگلستان مؤثر بود. در مقابل، آلبرت بیشتر در دانشگاه پاریس و سپس در آلمان به تدریس پرداخت. باید گفت كه آثار تجربی او تحت تأثیر آثار وی در كلام كمتر مورد توجه قرار گرفته است، چنانكه آلبرت بیشتر به عنوان یك متكلم و فیلسوف شناخته می شود تا یك طبیعیدان.

در زمینه علوم تجربی جملاتی از آلبرت نقل شده است كه بخوبی جهت گیری وی را در این علوم نشان می دهد.

وی در كتاب «درباره كانی ها» می نویسد: «وظیفه علوم تجربی تنها این نیست كه گزارشهای مربوط به طبیعت را ثبت كنند، بلكه باید عللی كه موجب این اتفاقات می شوند را جست و جو كنند. » و در كتاب «درباره گیاهان» می نویسد: «تنها آزمایش است كه راهنمای مطمئنی در علوم طبیعی است. »

مشاهدات و آزمونهای گسترده آلبرت در علوم فیزیكی، زیستی و فیزیولوژی جزو دقیق ترین آثار قرون وسطی در این زمینه دانسته می شود.

او مطالعاتی درباره علم شیمی و كیمیا نیز انجام داد. در مورد اینكه آیا او به وجود سنگ فلاسفه معتقد بوده است یا خیر، اختلاف وجود دارد. اما احتمالاً وی نخستین كسی است كه ارسنیك را به طور خالص تهیه كرده است. وی همچنین نوشته هایی درباره كروی بودن زمین و وجود احتمالی جزیره ای در ورای انگلستان دارد. او در شهر كلن یك مزرعه تحقیقاتی تشكیل داده بود كه در آن گونه های مختلفی از گیاهان و انواع متعددی از حشرات و جانوران را پرورش می داد. آثارش در مورد گیاهشناسی و جانورشناسی، نتیجه تحقیقات او در این مزرعه است.

با این حال، در بررسی پیشرفت علوم تجربی در قرن سیزدهم، بیشتر نام راجر بیكن ذكر می شود. در این مورد گفته شده است كه آلبرت كمتر آرای نوین خود را در كتابهایش نوشته است. او در بیشتر آثارش نگاهی دایرهٔ المعارفی دارد، بدین ترتیب كه آرای پیشینیان را به تفصیل ذكر می كند و در پایان انتقادات و نظرات خود را می افزاید. وی در ارائه نظرات جدید خود بسیار محتاط بود و كمتر نوشته ای را به توضیح مستقیم نظریات خودش اختصاص داده است. از سوی دیگر، در دوره های بعدی، تأثیر آلبرت و شاگردش توماس بر كلام مسیحی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است و شاید این امر و مباحثات گسترده ای كه میان فرقه های كلامی مسیحی در مورد آثار توماس و استادش رخ داد، موجب شده باشد كه مطالعات آلبرت در علوم تجربی كمتر مورد توجه قرار گرفته باشد.

آگوستین به افلاطون متمایل بود و نظام كلامی خود را در قرن چهارم میلادی متناسب با آرای افلاطون و تحت تأثیر نوافلاطونیان ارائه داد. از سوی دیگر مسأله تقابل ایمان و عقل در نزد متفكران مسیحی مورد توجه بود. سنت آگوستین كه با تلاشهای آنسلم در قرن دهم تقویت شد، اهمیت بیشتری برای ایمان قائل می شد. اگرچه روش آگوستین در سنت كلیسایی رواج داشت، اما متكلمین نیاز به ساختاریافتگی و نظم عقلانی بیشتری احساس می كردند. در قرون وسطی تا پیش از قرن دوازدهم، آثار ارسطو چندان مورد توجه قرار نگرفت. در این میان تنها بوئتیوس (حدود ۴۷۵-۵۲۵ میلادی) برخی از آثار ارسطو را به لاتین ترجمه كرد. بعد از ترجمه آثار ارسطو و نیز آثار متكلمین و فلاسفه مسلمان، خصوصاً ابن سینا در زمینه ارائه یك نظام كلامی بر مبنای روش ارسطو كه با متون دینی سازگاری داشته باشند، امكان آشتی دادن عقل و ایمان جدی تر گرفته شد.

از سوی دیگر ترجمه آثار ابن رشد و تقویت جریان ابن رشدیان لاتین و همچنین ناسازگاریهایی كه آرای ارسطو با متون مقدس داشت، موجب شد كه آموزش فیزیك و متافیزیك ارسطو در سالهای ۲۵-۱۲۱۰ در دانشگاه پاریس ممنوع اعلام شود. موجب این امر عمدتاً عقاید دو گروه ابن رشدیان و عقل گرایان بود. آثار ابن سینا برداشتی از آرای ارسطو بود كه جنبه های نوافلاطونی نیز داشت و با متون مقدس بهتر مطابقت می یافت؛ اما ابن رشد كه به ترجمه های دقیق تری از ارسطو دسترسی داشت، آرای ارسطو را به نحوی ارائه می كرد كه با متون دینی كمتر سازگار بود.

در این دوره برخی از متكلمان و از جمله آلبرت به این فكر تمایل یافتند كه بررسی دقیقتر آثارارسطو و تصحیح آنها هم می تواند مسأله تحریم را مرتفع كند و هم این فرصت را فراهم می آورد كه آرای ارسطو برای تنظیم یك نظام كلامی جدید به كار گرفته شود. آلبرت بر این عقیده بود كه می توان و باید آرای درست را از دستگاههای فكری مختلف برای تنظیم عقاید الهی و دفاع از آنها برگرفت. از این بابت وی شبیه به آگوستین می اندیشید كه اعلام كرد كه در آرای فلاسفه نوافلاطونی كه مسیحی نیز نبودند، می توان ادعاهای صحیحی یافت كه با مسیحیت مطابق باشد. آگوستین معتقد بود كه اگر عقیده درستی در آثار مشركان یافته شود، باید این آرا را از دست صاحبان غیر بر حق آن گرفت و برای دفاع از ایمان و تعالیم مسیح به كار برد. بر این مبنا آلبرت برای مطالعه آثار فلاسفه گذشته غیرمسیحی اهمیت زیادی قائل شد. خود وی دوره كاملی از ترجمه لاتینی آثار ارسطو را كه از عربی ترجمه شده بود، به همراه آثار فلاسفه مسلمان، خصوصاً ابن سینا در تطبیق نظام ارسطو با تعالیم اسلام مطالعه نمود. وی روش ارسطویی را در بررسی و تنظیم مباحث فلسفی و كلامی بیشتر مناسب می دانست و مانند ارسطو برای منطق به عنوان وسیله ای برای حركت از دانسته ها به نادانسته ها اهمیت زیادی قائل شد. وی همچنین تقسیم بندی دانشها را بر مبنای تقسیم بندی ارسطو پذیرفت. با این همه آلبرت یك نظام كامل فلسفی یا كلامی بنا نكرد. در مورد این پرسش كه چرا آلبرت به چنین كاری دست نزد، حدسهای مختلفی عنوان شده است. از سویی آلبرت مناصب مذهبی و آموزشی مختلفی داشت. وی در سال ۱۲۴۸ مسئول تنظیم برنامه درسی در آلمان شد و به منطقه كلن رفت.

یاسر خوشنویس

منابع در دفتر روزنامه موجود است.