برداشت هایی از دعای عرفه

به بهانه روز عرفان, روز عرفه

روز عرفه،‌روزی که در آن خداوند بخششی همانند تمامی روزهای ماه مبارک و رشدی همانند همه روزهای سال برای انسان تدارک دیده است ‌اما نحوه بهره‌برداری انسان از این روز است که می‌تواند وی را شایسته این وی‍ژگی کند،‌ در این میان آنچه بیشتر از هر چیز مشهوراست دعای عرفه امام حسین (ع) است،‌آنچه می‌خوانید نگاهی کوتاه است به شرح این دعای شریف،‌امام آنچه در این میان ناگفته است آن است که امام سجاد (ع )و امام کاظم (ع) نیز دعاهایی برای این روز بیان کرده‌اند که باید گفت باید این ادعیه را از غریبی بیرون آورد.

عرفه روز دعا و روز نیایش و مناجات با پروردگار عالمیان است، دعایی که طبق فرموده علی(ع) همه هستی انسان‌هاست. اساساً انسان از خودش چیزی ندارد و در این عالم او فقط مالک دعاست. علی(ع) با اشاره به این معنی در دعای کمیل می‌فرماید: یا سریع الرّضا اغفر لمن لایملک الّا الدّعا دعا تنها وسیله و ابزار در دست انسان است و او با همین سلاح می‌تواند به خواسته‌هایش برسد که همان سلاح انبیاء است. امام رضا(ع) فرمود: «علیکم بسلاح الانبیاء؛بر شما باد که خود را به سلاح انبیاء مجهز کنید» و توضیح می‌داد که آن سلاح همان دعاست. امام حسین(ع) ناتوانترین مردم را کسی می‌داند که از دعا کردن عاجز باشد و می‌فرماید: اعجز النّاس من عجز عن الدّعاء؛ به همین جهت در روز عرفه گرچه روزه گرفتن مستحب است امّا به خاطر اهمیت آن فرموده‌اند که اگر روزه موجب ضعف می‌شود و از دعا کردن باز می‌دارد دعا خواندن بر روزه تقدم دارد. یکی از زیباترین و شیرین‌ترین دعاها مناجات امام حسین(ع) در روز عرفه می‌باشد. آن حضرت در این دعای پرمحتوا و شیوا که در عصر روز عرفه و مناسبترین وقت دعا عرضه شده است، عالیترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دلنشین بیان می‌کند. روح عرفان و معرفت در عرصه توحید الهی در فرازهای مختلف این دعا موج می‌زند و سالکان راه حقیقت را طی مراحل سیر و سلوک استوارتر، مصمم‌تر و مشتاق‌تر می‌سازد. حضرت آیت‌الله جوادی آملی در مورد این دعای دلنشین و انسان ساز می‌نویسد: مهم‌ترین نیایشی که جنبه سیاسی، عبادی حج و زیارت را به خوبی تبیین می‌کند دعای عرفه عارف معروف در بین اهل معرفت و سیر شاهدان کوی شهود و شهادت، سالار جانبازان میدان نبرد توحید علیه طاغوت و سرور پاکان و آزادگان در ساحت فضیلت حضرت حسین بن علی(ع) است. این دعا هم دستور کفر ستیزی و راه طاغوت زدایی و رسم سلحشوری و سنت سرکوبی جنایتکاران را ارائه می‌کند و هم ستایش حکومت اسلامی و تقدیر دولت مکتبی و ظهور ولایت الهی را نشان می‌دهد و هم تجلی هستی و ذات‌اقدس خداوند و ظهور گسترده و همه جانبه آن ذات مقدس و خفای هرچه غیراوست در پرتو نور او و پی بردن به او از خود او به غیر او بها ندادن و غیر او را به او شناختن و ذاتش را عین شهود و مستغنی از استشهاد دانستن را تفهیم می‌کند. با توجه به اهمیت این مناجات توحیدی در این نوشتار به بررسی فرازهایی از آن می‌پردازیم.

● فرجام ستمگران

امام در نخستین فرازهای دعا بعد از حمد و ثنای الهی و شمارش صفات جمیل حضرت حق می‌فرماید: هو للدّعوات سامعٌ و للکربات دافعٌ و للدّرجات رافعٌ و للجبابرة قامعٌ فلا اله غیره؛او نیایش دعا کنندگان را می‌شنود و گرفتاری‌هایشان را رفع می‌کند و درجات آن را بالا می‌برد و جبّاران و ستم‌گران را ریشه کن و سرکوب می‌سازد چراکه هیچ معبود حقی به غیر از او نیست. حضرت ابا عبداللّه ستم گران را به عنوان مهم‌ترین مانع راه سعادت و توحید بیان می‌کند و تا فرهنگ ظلم و ستم و قدرت بیداد حاکم باشد مردم نخواهند توانست به سوی کمال قدم بردارند. برای همین یکی از سنت‌های الهی در طول تاریخ مجازات ستم پیشه گان بوده است. قرآن در این زمینه می‌فرماید: فلمّا نسوا ماذکّروا به فتحنا علیهم ابواب کلّ شی ءٍ حتّی اذا فرحوا بما اوتوا اخذناهم بغتةً فاذا هم مبلسون؛ هنگامی که «ستمگران نعمت‌ها و اندرزهای ما را» فراموش کردند ما نخست درهای نعمت را به رویشان گشودیم و آنان کاملا خوشحال شده (و به آن دل بستند) امّا ناگهان (حال) آنها را گرفتیم و همگی مایوس و ناامید شدند. فقطع دابر القوم الّذین ظلموا؛ و به این ترتیب دنباله زندگی ستم پیشگان بریده شد. بی‌تردید اگر انسان‌ها مقام و موقعیت خویش را در برابر آفریدگار هستی دریابند و با کمال بندگی به آن اعتراف کنند هرگز از موازین و حدود الهی پافراتر نخواهند گذاشت و به حقوق دیگران نیز بی‌اعتنایی نخواهند کرد شناخت مقام عبودیت در مقابل حضرت رب الارباب و رعایت حدود آن بنده را به مقامات عالی انسانی نائل کرده و او را به اوج افتخار خواهد رسانید. حضرت امام حسین(ع) در بخش دیگری می‌فرماید: «اللّهم انّی ارغب الیک و اشهد بالرّبوبیة لک مقرّاً بانّک ربّی و الیک مردی ابتدأتنی بنعمتک قبل ان اکون شیئاً مذکورا؛ خداوندا! من مشتاق تو هستم و به ربوبیت تو گواهی می‌دهم بارالها! من اقرار می‌کنم که تو پروردگار منی و بازگشت من به سوی تو خواهد بود. خداوندا (تو آنقدر مهربان و رئوف هستی که) قبل از آنکه من چیزی قابل ذکر باشم مرا نعمت وجود و هستی بخشیدی!»

● نعمت‌های بی‌شمار

سپاس و شکر به درگاه حضرت حق از جمله خصلت‌های اولیاء الهی و بندگان شایسته است. پیشوای سوم در مقام سپاس و قدردانی از نعمت‌های فراوان الهی می‌فرماید: «فای نعمک یا الهی احصی عدداً و ذکراً‌ام‌ای عطایاک اقوم بها شکراً و هی یا ربّ اکثر من ان یحصیها العادّون او یبلغ علماً بها الحافظون؛ بارالها! کدامیک از نعمت‌های فراوان ترا می‌شود ذکر کرده و به‌شمار آورد. یا کدامیک از بخشش‌ها و عطایای بی‌حد ترا می‌شود سپاس گفت در حالی که حساب آنان از دست حسابگران و آمار نگاران بیرون است.» امام در فراز دیگری به ناتوانی بندگان در ادای شکر و سپاس الهی پرداخته و عرضه می‌دارد: «لوحاولت و اجتهدت مدی الاعصار و الاحقاب لو عمّرتها ان اودّی شکر واحدةٍ من انعمک ما استطعت ذلک الّا بمنّک الموجب علی به شکرک آنفاً جدیداً ؛ خداوندا! اگر من در طول عصرها و قرن‌ها عمری داشته باشم و تلاش کنم که شکر یکی از نعمت‌هایت را به‌جای آورم نخواهم توانست مگر به عنایت و فضل تو که آن هم نیز شکری جدید لازم دارد.»

● خواسته‌های حیاتبخش

امام بعد از اشاره به نعمت‌های بی‌حد و حصر الهی و ناتوانی بندگان در شکرگزاری نسبت به آنها به درخواست‌های مشروع خویش پرداخته و شیوه دعا کردن و از خدا خواستن را به ما می‌آموزد. مقام خشوع و خضوع در مقابل حق، سعادت و نیک بختی براساس تقوا و طاعت، سرنوشت مبارک و خوشایند، کسب رضایت حق، غنای در نفس، یقین قلبی، اخلاص در عمل، روشنایی و بینایی بصیرت در دین، بهره مندی از اعضا و جوارح، یاری در مقابل ستم گران، پیروزی بر دشمنان و اجابت دعاها به‌عنوان چشم روشنی، رفع غم و غصه، پوشیدن عیب‌ها، بخشش گناهان، خوارکردن وسوسه گران و شیاطین، آزادی ذمّه از حقوق دیگران است. حضرت در این فرازهای از دعای عرفه علاوه بر چگونه خواستن و چه چیزهایی را از خدا خواستن، به ما می‌فهماند که آنچه را که نیاز دارید از درگاه ربوبی بخواهید به زبان بیاورید چرا که این از شرایط و آداب دعاست و به اجابت نزدیک‌تر می‌باشد. امام صادق(ع) فرمود: «انّ اللّه تبارک و تعالی یعلم ما یرید العبد اذا دعاه، ولکنّه یحب ان تبث الیه الحوائج فاذا دعوت فسمّ حاجتک؛ خداوند تبارک و تعالی آنچه را که در دل دارید می‌داند اما دوست دارد که آن را بر زبان بیاورید و نیازهایتان را به درگاهش اطلاع دهید. پس هرگاه دعا می‌کنید نیازها و خواسته‌های خود را یک به یک بشمارید.»

● در اوج عرفان

امام در این مناجات آن چنان عاشقانه و عارفانه سخن می‌گوید که دل هر حقیقت جوی عارف را به شوق آورده و به سوی خداوند جلب می‌کند. آن حضرت با زیباترین واژه‌های انسانی راز و نیاز می‌کند و عالیترین ارتباط عرفانی را به نمایش می‌گذارد: «ایکون لغیرک من الظّهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک، متی غبت حتّی تحتاج الی دلیلٍ یدلّ علیک و متی بعدت حتّی تکون الآثار هی الّتی توصل الیک؟(۱۱)؛ معبودا! آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست تا آن تو را آشکار و ظاهر سازد؟ خدایا! تو کی غایب بوده‌ای که تا نیاز به راهنما و دلیلی باشد که به سوی تو رهنمون گردد؟ و کی دور بوده‌ای تا نشانه‌ها و آثار بندگان را به تو رساند؟» امام در این فراز معرفت و رسیدن به خدا را به‌وسیله ذات مقدسش بیان می‌کند و برهان صدیقین را به انسان‌های خداجوی و حکمای سعادت طلب آموزش می‌دهد. و این همان از خدا به خدا رسیدن است و مقام سلوک و وصول و شهود ورود به وادی ایمن الهی را به سالکان حقیقت نشان می‌دهد. امام‌سجاد(ع) نیز با اشاره به این سخن در دعای ابوحمزه ثمالی می‌فرماید: «و انّک لاتحتجب عن خلقک الّا ان تحجبهم الاعمال دونک؛ خدایا! تو از مردم پنهان نیستی، اعمال و آرزوها آنان را از تو جدا کرده است.»