برنامه ریزی برای دوره نوجوانی در آموزش و پرورش

از نظر روانشناسان, دوره نوجوانی از سن ۱۲ تا ۱۸ سالگی می باشد البته در اذهان عمومی سنین ۱۲ تا ۱۵ سالگی دوره راهنمایی تحصیلی مطرح است براساس تحقیقات موجود میانگین سن بلوغ برای دختران ۱۲ ۵ تا ۱۴ ۵ سالگی و برای پسران ۱۴ تا ۱۵ سالگی می باشد

از نظر روانشناسان، دوره نوجوانی از سن ۱۲ تا ۱۸ سالگی می‌باشد. البته در اذهان عمومی سنین ۱۲ تا ۱۵ سالگی دوره‌ راهنمایی تحصیلی مطرح است. براساس تحقیقات موجود میانگین سن بلوغ برای دختران ۱۲/۵ تا ۱۴/۵ سالگی و برای پسران ۱۴ تا ۱۵ سالگی می‌باشد. البته عواملی از قبیل وراثت، خانواده، وضعیت جسمانی، آب و هوا، تغذیه، فرهنگ‌ها، حتی بهره هوشی در زودرسی بلوغ موثر هستند. مهمترین وظیفه مربیان در تعلیم و تربیت، شناخت خصایص و ویژگی های نوجوانان در دوران مذکور می‌باشد.

● ویژگی‌ها و خصایص رشد و تکاملی نوجوان

۱) از لحاظ بدنی

وزن به سرعت افزایش می‌یابد، تغییرات بدنی و فیزیولوژیک کاملا آشکار و محسوس می‌شود، در نتیجه ظهور تغییرات بدنی و فیزیولوژیک، اضطراب حرکتی پیدا می‌شود،‌ اشتهای غذایی زیاد در نوجوان پیدا می‌شود،‌ خصایص جنسی به سرعت رشد و نمو می‌کنند و دختران حدود دو سال زودتر از پسران علائم بلوغ نشان می‌دهند، گاهی برای مدتی کیفیت کار غدد نامتعادل می‌شود، رشد و نمو استخوان‌بندی تقریبا کامل می‌شود و بلندی قد و قامت به حداکثرش می‌رسد، هماهنگی عضلانی بهتر می‌شود، قلب در آغاز نوجوانی به سرعت رشد می‌کند.

۲) از لحاظ شناختی (ذهنی)

نوجوان آرمان‌ها و ایده‌‌آل‌های عالی را دنبال می‌کند و دارای هدف‌های شخصی و اجتماعی می‌شود، قدرت تشخیص و تمییز در نوجوان افزایش می‌یابد، به موضوع‌ها و مسائل اخلاقی، فلسفی و دینی علاقه‌مند می‌شود و در بعضی از نوجوانان یک نوع شک دینی پیدا می‌شود، نوجوان گاهی با والدینش به مجادله و مناقشه می‌پردازد و نمی‌خواهد عقاید آنها را بپذیرد، ذهن نوجوان به علت مشکلات روانی، که از خصایص طبیعی این مرحله می‌باشد، همیشه مشغول است و نمی‌تواند راه حل روشنی برای آنها پیدا کند، نوجوان بیشتر در جهان تخیل زندگی می‌کند، استعدادهای خاص هنری ظاهر می‌شوند، نوجوان کارهایی را شروع می‌کند ولی همیشه آنها را تا پایان ادامه نمی‌دهد و ناتمام می‌گذارد، رغبت‌های شغلی در نوجوان ظاهر می‌شوند و او به تشخیص و انتخاب بین مشاغل گوناگون می‌اندیشد و با همگنانش مشورت می‌کند، دایره شناخت و تجارب نوجوان افزایش می‌یابد.

۳) از لحاظ عاطفی

نوجوان به جاذب و جالب بودن وضع ظاهریش بسیار علاقه‌مند است، بی‌ثباتی عاطفی دارد و خود را (همه چیز دان) یا به اصطلاح (علامه دهر) می‌پندارد، تغییرات ظاهری بدنی و فیزیولوژیک، موجب احساس شرم در نوجوان می‌شود، از مورد استهزای دوستان قرار گرفتن نگران است و می‌ترسد، برای استقلال و اتکای به خود می‌کوشد، به مطالعه و گوش کردن به رادیو و تماشای فیلم تمایل بیشتری دارد، به افرادی که او را دوست دارند و احترام می‌گذارند بیشتر اظهار علاقه می‌کند، تقریبا از همه چیز انتقاد می‌کند، هرگونه توهین و سرزنش باعث ناراحتی‌های عاطفی نوجوان می‌شود، نوجوان به سرعت متاثر می‌شود و برای اظهار تاثرش به کارهایی اقدام می‌کند، لیکن بزودی پشیمان می‌شود و در صحت کارها یا اقدام‌هایش تردید می‌کند و به سرزنش خویشتن می‌پردازد، وقتی عصبانی و خشمگین می‌شود در گوشه‌ای می‌نشیند و به گفتگوی درونی و گاهی گریه متوسل می‌شود.

۴) از لحاظ اجتماعی

قهرمان‌پرور است و با یک نفر بزرگسال که بیشتر مورد تمجید و ستایش مردم است، همانندسازی می‌کند، به پذیرفته‌شدن در گروه‌های اجتماعی بسیار علاقه‌مند است، به مستقل شدن ازخانواد‌ه‌اش تمایل نشان می‌دهد و این نخستین گام او برای زندگی بزرگسالی است، به پذیرش مسئولیت گروهی و شرکت در فعالیت‌های جمعی واکنش مساعد نشان می‌دهد، نوجوان می‌کوشد مقام و منزلت خاصی بین دوستان و همسالانش کسب کند، رفتار و خصایل اجتماعی او ظاهر می‌شوند، علیه بعضی از آداب و رسوم اجتماعی قیام می‌کند و از این کارش لذت می‌برد، دوست دارد که بیشتر اوقات خود را با همسالانش بگذراند.

● نیازهای نوجوانان

۱) نیاز به محبت (از طرف اطرافیان)

۲) نیاز به تعلق خاطر (به گروه‌ها)

۳) نیاز به موفقیت (در زندگی و تحصیل)

۴) نیاز به پذیرفته شدن (احساس ارزشمندی)

● مشکلات جوانان

▪ اول مشکلات بدنی شامل: احساس خستگی، عدم تناسب اندام، محرومیت از خواب، ظهور تمایلات جنسی و چگونگی ارضای آن.

▪ دوم مشکلات شخصیتی شامل: احساس حقارت و کمرویی،‌ عصبانیت فوری، نگرانی از عدم پذیرفتگی، هیجان افراطی.

▪ سوم مشکلات خانوادگی شامل: احساس تنهایی، مشاجره با اعضای خانواده، محدودیت‌ آزادی، احساس فاصله زیاد با والدین و فقدان افراد صمیمی برای بازگو کردن مشکلات.

▪ چهارم مشکلات اجتماعی شامل: ترس از قبول مسئولیت، ترس از همانند سازی، احساس نگرانی از عدم موفقیت، ناشی‌گری در برقراری روابط اجتماعی.

▪ پنجم مشکلات دینی و اخلاقی شامل: ترس از مرگ، تردید در اعتقادات دینی، علاقه‌مندی به کسب اطلاعات دینی، نداشتن معیار صحیح برای الگوبرداری.

▪ ششم مشکلات مدرسه‌ای شامل: ترس از سرزنش و تنبیه معلمان، ناتوانی در تمرکز حواس، ترس از امتحان، تنفر از بعضی از معلمان و دروس.

▪ هفتم مشکلات انتخاب شغل شامل: نگرانی از موفقیت آینده شغلی، ناتوانی در تشخیص شغل مناسب، نگرانی از درآمد برای زندگی آتی.

● توجه به چند نکته در حل مشکلات نوجوانان:

۱) مسئله نوجوانان یک مسئله ریاضی نیست که با یک فرمول حل شود.

۲) طرح مسئله نوجوانان نباید طوری وانمود شود که احساس کنند یک بیماری وحشتناک و خطرناک دارند.

۳) نخستین مسئول حل مسئله خود نوجوان است. وظیفه والدین و معلمان راهنمایی و هدایت اوست.

● وظایف آموزش و پرورش (با عنایت به تفکیک جنسیت:)

۱) برنامه‌ریزی آموزشی و تربیتی متناسب با ویژگی‌های بدنی، عاطفی، شناختی و اجتماعی نوجوانان دختر و پسر.

۲) ایجاد زمینه‌های مساعد تعامل با خانواده‌ها با آموزش اولیا (مادران و پدران.)

۳) غنی‌سازی اوقات فراغت نوجوانان با عنایت به استعداد و علاقه دختران و پسران.

۴) توسعه فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقات در مدارس متناسب با ظرفیت‌های فکری و ... دختران و پسران.

صفی‌الله ملکی

کارشناس ارشد امور فرهنگی

منابع و مآخذ:

۱. شعاری‌نژاد، علی‌اکبر، نقش فعالیت‌های فوق در تربیت نوجوانان، انتشار اطلاعات

۲. نوابی‌نژاد،‌ شکوه، سه گفتار درباره راهنمایی و تربیت فرزندان،‌ انتشارات انجمن اولیا و مربیان

۳. کاردان، علی محمدی، مراحل تربیت، انتشارات دانشگاه تهران

۴. لطف‌آبادی، روانشناس درمان بلوغ، انتشارات سازمان ملی جوانان