شایعه; روشی تاثیرگذار در عملیات روانی

تامل در متون سیاسی, نظامی و ادبی کهن, همچون هنر جنگ سن تزو, شهریار ماکیاولی و دن کیشوت نشان می دهد که از دیرباز مفهوم و اصطلاح شایعه در محاورات روزمره مردم و در نوشته های صاحبان رای و اندیشه به کار رفته است به هر حال از این مفهوم, خواه به عنوان پدیده ای روان شناختی یا رسانه ای گروهی یا به منزله روش عملیات روانی تا پیش از جنگ جهانی دوم, بررسی و تحلیل نظام مندی سیستماتیک صورت نگرفته است

شایعه گزاره ای است که منبع آن ناموثق است از همین روی یافتن ۵ منبع نشر آن اغلب دشوار، یا ناممکن است، با وجود این،گاهی اثر شایعه بسی فزون تر و فراگیرتر از تاثیرات حاصل از رسانه های رسمی است. چه، شایعه اغلب در فضای رکودی رواج می یابد که عاملان عملیات روانی با بهره گیری از فنون و تاکتیک هایی همچون تاکتیک تبخیر آن را پدید آورده اند. در چنین فضایی عطش شهروندان برای کسب آگاهی آن چنان افزایش می یابد که آنان شبه واقعیت ها را واقعیت و اقوال ناموثق و اغلب دروغ ها را، واقعیت تلقی می کنند. اما اینها تنها بخشی از واقعیت مربوط به شایعه را نمایان می سازد. چه، گاهی شایعه خود به رسانه ای تبدیل می شود که به هماوردی با رسانه های رسمی می پردازد. چنین اهمیتی موجب شده است تا کارگزاران عملیات روانی از شایعه به منزله ابزار و روشی برای تخریب روحیه حریف، برآشفتن توده ها و تحقق سایر اهداف و مقاصد خویش بهره گیرند.

تامل در متون سیاسی، نظامی و ادبی کهن، همچون هنر جنگ سن تزو، شهریار ماکیاولی و دن کیشوت نشان می دهد که از دیرباز مفهوم و اصطلاح شایعه در محاورات روزمره مردم و در نوشته های صاحبان رای و اندیشه به کار رفته است به هر حال از این مفهوم، خواه به عنوان پدیده ای روان شناختی یا رسانه ای گروهی یا به منزله روش عملیات روانی تا پیش از جنگ جهانی دوم، بررسی و تحلیل نظام مندی (سیستماتیک) صورت نگرفته است.

جنگ جهانی دوم، به ویژه پس از حمله ژاپن به بندر پرل هابر، فرصتی طلایی برای آلپورت و پستمن ، که در اداره اطلاعات جنگ آمریکا خدمت می کردند، فراهم کرد تا با بهره گیری از رویکردهای روان شناختی به تحلیل فرایند پیاپی و زوال شایعات بپردازند، و بدین ترتیب نام خود را به عنوان نخستین تحلیل گران علمی شایعه ماندگار سازند. (میچل سون و مولی ۲۰۰۰)

از نظر آلپورت و پستمن، عوامل گوناگونی موجب شکل گیری و رواج شایعه می شوند که تمایل برای رفع ابهام تنها یکی از عوامل آن است. انگیزه های روان شناختی همچون انگیزه های جنسی و نیز عواملی مانند امید و هوس، ترس، تنفر، انتظار، فرافکنی، نیاز عاطفی و... شکل گیری و نشر سریع شایعات را به دنبال دارند.

دیدگاه آلپورت و پستمن، در خصوص شایعات، تحقیقات گوناگونی را برانگیخته است. پاره ای از آن تحقیقات، شواهدی در تایید یافته های آنان عرضه کرده اند و پاره ای دیگر از بررسی ها، دیدگاه آن دو را به نقد کشیده اند. برای نمونه، میلر (۱۹۹۸) با تحلیل نظر و دیدگاه آن دو، نگرش منفی آنان را نسبت به تمام شایعات ناشی از شایعات زمانی و ماموریت آنان در ارتش آمریکا می داند. میلر تاکید می کند که آلپورت و پستمن، با بررسی های خود دریافته بودند که شایعات منتشر شده در زمان جنگ، به ویژه شایعات مربوط به تلفات و خسارات ناشی از حمله ژاپنی ها به بندر پرل هاربر، هم بر روحیه سربازان حاضر در جبهه های نبرد تاثیر مخربی بر جای می گذارد و هم بر روحیه ملی آمریکاییان. از همین روی، آنان در پی دست یافتن به روش هایی بودند که با به کار بستن آنها، بتوانند تاثیرات شایعات را به حداقل برسانند.

ایجاد کلینیک های شایعه، یکی از روش های ابداعی آن دو محقق بود. آنان برای این منظور، از مطبوعات پرتیراژ و رادیو می خواستند تا به بررسی و تحلیل شایعات بپردازند. آن رسانه ها نیز از خوانندگان خود درخواست می کردند تا شایعات شنیده شده را برای آنها ارسال کنند. فرض اساسی آلپورت و پستمن، در مورد کلینیک های شایعه آن بود که تحلیل، بررسی و افشای محتوای دروغین شایعات، مردم را در برابر آنها مصون می دارد. به باور آنان، کلینیک های شایعات توانستند نوعی ایمنی عمومی در برابر شایعات ایجاد کنند. (آلپورت و پستمن، ۱۹۴۸، ص ۳۹)

«به باور میلر (۱۹۹۸) امروزه نیز ارتش های درگیر در جنگ، به خوبی می دانند که شایعات، همچون خوره به جان سربازان و افکارعمومی می افتند و توان روحی آنان را برای مقابله با دشمن، به شدت کاهش می دهند. به همین سبب، امروزه، همانند زمانی که آلپورت و پستمن به تحلیل و بررسی آزمایشگاهی شایعات پرداختند و برای مقابله با آنها در پی چاره می اندیشیدند پارتمان ها و یگان های عملیات روانی ارتش های کشور مدرن نیز، بخشی از توان و هزینه های خود را صرف کشف شایعات و به دنبال ارائه راهکاری برای مقابله با آن ها برآمدند. (ص ۱۶)»

اما، میلر تاکید می کند که تبیین آلپورت و پستمن، در مورد شایعات، ناقص است و قادر نیست شایعات منتشر شده در زمان هایی غیر از زمان جنگ را، تبیین کند.

اما محققان زیادی تبیین آلپورت و پستمن در خصوص شایعات را تایید کرده اند. برای مثال، بورینگ (۱۹۷۹)، ضمن تایید دیدگاه آن دو محقق، عامل سومی را به قانون شایعات آنان اضافه می کند. به نام گروه متجانس. به باور او، شایعه در بین گروهی متجانس و همگن، شانس بیشتری برای انتشار دارد. او در تبیین ادعای خویش تاکید می کند که «اعضای یک گروه متجانس (نظیر مردم یک شهر، یک یگان نظامی، یک سازمان و یا یک ان.جی.او احساسات و عواطف مشترکی دارند و در نتیجه در پذیرش و نشر شایعه، هم حسی بیشتری با یکدیگر نشان می دهند.» (ص ۴۳۷)

یکی دیگر از حامیان دیدگاه آلپورت و پستمن، رابرت نپ (۱۹۸۷) است. تبیین نپ، در زمینه شایعات، شبیه تبیین بورینگ است. او نیز معتقد است که وجود ابهام (فقدان اطلاعات) در مورد موضوعات مهم، در بین گروه های متجانس، موجب رواج سریع شایعات می شود.

نپ، چون همانند آلپورت و پستمن، به تحلیل و تبیین شایعات پخش شده در زمان جنگ پرداخته، معتقد است که شایعات موجب تخریب روحیه سربازان می شود و آنان را از عملکرد رزمی مطلوب، بازمی دارد. نپ، همانند محققان دیگری نظیر فورستر (۱۹۹۴) و اجکا (۱۹۸۷) شایعه را به منزله یکی از روش های عملیات روانی می نگرد که طرف های دیگر، برای تخریب نیروهای یکدیگر به کار می برند. او در این زمینه می نویسد:

«در سال ۱۹۴۰ آلمانی ها برای شکست فرانسه از طریق شایعه، روحیه آنها را تضعیف کردند. آنان شایعات خوش بینانه را جایگزین شایعات بدبینانه کردند . فرانسوی ها متوجه شدند که دیگر نمی دانند چه چیزی را باور کنند، و سرانجام این وضع به رواج بی اعتمادی و ابهام بیشتر آنها منجر شد.» (نپ، ۱۹۷۹، ترجمه حسینی، ۱۳۷۲، ص ۵۱)

افزون بر آن، نپ تاکید می کند که عوامل عملیات روانی، می تواند از شایعه برای کتمان حقیقت، بی اعتبار کردن منبع خبری دشمن، و تغییر دیدگاه ملت های آماج نسبت به رهبران خویش استفاده کنند.

● تلقی شایعه به منزله بیماری روانی و عامل شیطانی

مورن (۱۹۸۰) یکی از محققانی است که شایعه را نوعی هذیان جمعی می داند. به باور او، شایعه نوعی انحراف اذهان مردم از واقعیت است. به همین سبب می توان آن را نوعی بیماری روانی تلقی کرد. مورن، برای تحلیل شایعات از ادبیات پزشکی بهره می گیرد. مثلا، او تاکید می کند برای پیشگیری از سرایت میکروب شایعه به بدن جامعه، باید از اقدامات ویژه ای بهره گرفت. چه، شایعه همانند میکروب قدرتمندی است که غفلت از آن موجب ابتلای جامعه به یک بیماری مهلک می شود.

برخی دیگر از صاحب نظران شایعه را به عنوان یک روش یا ابزار شیطانی می نگرند. این دیدگاه شبیه دیدگاهی است که آن را به منزله یکی از روش های اثرگذار عملیات روانی، خواه در زمان جنگ یا در زمان صلح، می داند. براساس این دیدگاه، عاملان عملیات روانی شایعه را در درون سناریوی فراگیر عملیات روانی خویش قرار می دهند و از آن برای تخریب روحیه، فریب دشمن، سلب اعتماد مردم و سربازان از رهبران و فرماندهان و جزو آن استفاده می کنند.

اما تبیین شایعه، به عنوان عامل ناشی از ابهام عموم، در خصوص موضوعات مهم، ابزار عملیات روانی، هذیان جمعی و عامل شیطانی، تنها تبیین های موجود در مورد این پدیده نیستند. بلکه در چند دهه اخیر، تبیین های دیگری نیز عرضه شده اند که به شدت تبیین های پیشین را به چالش می کشند. در ادامه برخی از آنها مرور می شود:

▪ شایعه نوعی رسانه گروهی

یکی از محققانی که دیدگاه آلپورت و پستمن و حامیان آنها را، در مورد شایعه به چالش می کشد کاپفرر است.

از نظر کاپفرر، اطلاعات از دو منبع سرچشمه می گیرند. یکی از آن منابع رسانه ها و دیگری شایعه که زبان گروه است و اغلب از رسانه ها فراتر می رود. (کاپفرر، ترجمه موقر، ۱۳۸۰)

بنابراین، از نظر کاپفرر، شایعه خود نوعی رسانه است که اطلاعات را دهان به دهان منتقل می سازد. از این دیدگاه به روشنی می توان دریافت، تعریفی که کاپفرر در مورد شایعات ارائه می دهد متفاوت از تعریف آلپورت و پستمن است.

به باور کاپفرر: شایعات اطلاعات و اخباری اند که همزمان و موازی با اخبار رسمی جریان دارند و گاه خلاف منبع رسمی عمل می کنند. (ص ۳۵)

از نظر کاپفرر، تعریف شایعات براساس معیار راست یا دروغ بودن، ناصحیح است. چه، چنین تعریفی مانع از درک پویایی شایعه می شود. او تاکید می کند که شایعه نوعی خبر است و: «ارزش یک خبر از نظر صحت، اساسا محصولی از سنت ها و قراردادهای اجتماعی است و در جایی، همچون فرهنگ لغت، ثبت و ضبط نشده است تا بتوان با ورق زدن و اندکی جست وجو، دریافت که درست چیست و نادرست کدام است.» (کاپفرر، ترجمه موقر، ۱۳۸۰، ص ۳۰)

به تعبیر کاپفرر، آنچه شایعه را از سایر اخبار متمایز می سازد «صحت و سقم آن نیست، بلکه ماهیت منبع آن است که غیررسمی است.» (ص ۳۴)

همچنین، کاپفرر تاکید می کند که رسانه شایعات، با منابع قدرت به رقابت می پردازد. به اعتقاد او:

شایعات حقایق پنهان را آشکار و بدین ترتیب دست قدرت را رو، و با او مقابله می کند. شایعات، بیانات اختلال آوری اند که می توان آنها را معادل یک فرستنده رادیویی آزاد دانست. آنگاه که منابع رسمی از بین می روند شایعات شکوفا می شوند.» (ص ۳۶)

افزون بر آن کاپفرر (۱۳۸۰) تاکید می کند که با بهره گیری از ملاک ها و معیارهای عینی، نمی توان شایعه و اطلاعات دیگر را از یکدیگر متمایز ساخت. چه «مردم آنچه را خود باور دارند اطلاع یا خبر درست می دانند و آنچه را که باور ندارند شایعه می دانند . زمانی که مردم شایعه را شایعه تلقی کنند، نشر و پخش آن متوقف می شود.»(ص ۳۲) کاپفرر براساس این دیدگاه نتیجه می گیرد که شایعه پیش از شکل گیری باور و اعتقاد پدید نمی آید، بلکه جلوه گر خود باور است.

دیدگاه کاپفرر در مورد شایعه، تحقیقاتی را برانگیخته است. برای مثال ریفمن (۲۰۰۴) شایعات مشهور دو دهه انگلستان (۲۰۰۰ - ۱۹۸۰) را بررسی کرده است. او نشان می دهد که بسیاری از شایعات مربوط به بیماری یا اختلاس و زد و بندهای سیاسی رهبران آن کشور، که در زمان خود به شدت تکذیب شده اند، در سال های بعد صحت آنها آشکار شده است. به همین سبب ریفمن، توصیه کرده است که «شایعات را به صرف آنکه از طریق منابع غیررسمی منتشر می شوند، نباید دروغ تلقی کرد.» (ص ۱۱) ریفمن، در ادعای خویش از ماجرای واترگیت یاد می کند. در آن ماجرا، ابتدا مقامات کاخ سفید، خبر نصب و کارگذاری وسایل استراق سمع در ساختمان واترگیت را شایعه ای کثیف و سراسر کذب معرفی کردند، اما دیری نپایید که مشخص شد که آن شایعه خبری موثق بوده است.

▪ تلقی شایعه به عنوان شبه واقعیت

افزون بر دو تبیین پیش گفته، تبیین های دیگری نیز در خصوص شایعه ارائه شده است. در یکی از این تبیین ها، شایعه به منزله نوعی شبه واقعیت تلقی شده است. به باور پراتکانیس و ارونسون (ترجمه امامی و عباسی، ۱۳۸۳) شبه واقعیت ها اخبار و گزاره هایی اند که وجود خارجی ندارند. اما شیوه ارائه آنها به گونه ای است که به صورت فراگیر، به عنوان واقعیت تلقی می شوند. از نظر این نویسندگان، از شبه واقعیت ها، با عناوین گوناگونی نظیر شایعه، سخن چینی، حرف های افواهی، شواهد باورنکردنی و حتی تهمت و افترا نام برده می شود.

از نظر پراتکانیس و ارونسون، «استفاده از شایعات، روش معمول در فعالیت های تبلیغاتی علیه کشورهای دیگر محسوب می شود.» (ص ۸۹) این نویسندگان با استناد به این گفته مارک تواین که «تا حقیقت کفش های خود را به پا کند، دروغ نیمی از آن جهان را زیر پا می گذارد»، بر این باورند که شایعه (یا به تعبیر آنها شبه واقعیت ها) در نزد بسیاری از مخاطبان و شنوندگان، باورکردنی و مجاب کننده تلقی می شوند. آنها در تایید ادعای خویش، چند دلیل را برمی شمارند:

نخست آنکه مخاطبان تلاش اندکی برای بررسی صحت و سقم شایعه به عمل می آورند. «ما معمولا شایعه را از دوستان مورد اعتماد خویش می شنویم، بنابراین علاقه ای به زیر سوال بردن آنان نداریم شایعه اغلب از حصار تدافعی مجاب شدن ما عبور می کند و ما به ندرت از خود می پرسیم که: شایعات واقعا چقدر حقیقت دارند؟» (ص ۹۲)

دوم آنکه شایعات معمولا یک یا چند نیاز روانی ما را برآورده می کنند. «مثلا، بسیاری از شایعات سرگرم کننده اند و بدین خاطر توجه ما را جلب می کنند . همچنین پخش یک شایعه می تواند تصور ما را از خود، با نمایش اینکه ما در زمره آگاهان اطلاعات محرمانه ایم تقویت کند و به ما در پاسخگویی به برخی از مخاطره آمیزترین دلهره هایمان، یاری رساند.» (ص ۹۳)

سوم آنکه شایعات به صورت نوعی اقناع از پیش عمل می کنند. آنها واقعیت ها را به وجود می آورند. شایعات «خرده ریزهایی اند که در ساختمان تصویر ما از جهان، به کار می روند. بدین ترتیب شایعه توجه ما را جهت می دهند و نحوه تلقی ما را از جهان تعیین می کنند.» (ص ۹۳)

تایلور و بوکنر (۱۹۸۰) نیز پس از انجام تحقیقاتی گسترده در خصوص شایعه، به فرمول بندی نظریه ای مبادرت ورزید. او نظریه خود را در نظریه انتقال شایعه نام نهاد. به باور او، فرایند انتقال و نشر شایعه مبتنی بر عواملی نظیر: ویژگی های موقعیت، نیازهای مخاطبان، ویژگی های زبان شناختی و جز آن است. بوکنر برای پاسخ به این سوال که شایعه در مسیر خود، چه فرایندی را سپری می کند؟ مدلی به شرح مندرج در جدول زیر، فرمول بندی کرده است:

جدول ۱: الگوها، جهت گیری ها و تاثیرات مورد انتظار در انتقال شایعه (مدل بوکنر)

ـ طرح الگو

ـ Pattern آمایه حساس

ـ Set Critical آمایه غیرحساس (غیرمهم)

ـ Set Uncritical آمایه انتقال

ـ Set Transmission

ـ استمرار زنجیره ای

ـ استمرار از طریق شبکه تعامل چندگانه کاهش خفیف در دقت شایعه به سبب حافظه.

ـ نسبت درست/غلط در سطح بالا باقی می ماند.

ـ با حرکت شایعه از طریق شبکه دقت آن افزایش می یابد.

ـ نسبت درست/غلط به شدت افزایش می یابد. افزایش خفیف در تحریف.

ـ نسبت درست/غلط در هر تعامل افت می کند.

ـ افزایش شدید در تحریف با کاهش دقت شایعه.

ـ افت فوق العاده شدید در نسبت درست/غلط. کاهش شدید اطلاعات، تراز شدن، برجستگی و همانند سازی.

کاهش خیلی خفیف در اطلاعات شایعه دست نخورده باقی می ماند.

تلاش های نظری اخیر نیز غالبا بر شناسایی مبانی روان شناختی نشر شایعات معطوف شده اند.

برای مثال، میچل سن و مولی (۲۰۰۰) اذعان داشته اند که مردم به سبب انگیزه هایی همچون، نفوذ در دیگران، سرگرمی، کسب اطلاعات و ابزار غیرمستقیم نیازهای سرکوب شده، مستعد پذیرش و نشر شایعات اند. به باور آنان، هر شایعه ای را می توان به منزله شاخصی برای شناسایی نگرانی ها، نارضایتی ها و دل مشغولی های افراد جامعه، در مورد موضوعات مهم مندرج در متن شایعه، تلقی کرد. این نویسندگان معتقدند که شایعه و سخن چینی، از جنس یکدیگرند. اما بین آنها تفاوت هایی وجود دارد. آنها شباهت ها و تفاوت های شایعه و سخن چینی را به شرح مندرج خلاصه کرده اند:

▪ تفاوت ها و شباهت های شایعه و سخن چینی

▪ عامل شایعه سخن چینی

▪ مبنا شنیده ها

▪ اطلاعات واهی شنیده ها

▪ اطلاعات تردیدآمیز

▪ ویژگی ها وقفه در دریافت اطلاعات عمومی، مورد علاقه همگان، خود به خودی بودن، شمول همگانی پیام وقفه در دریافت، رواج فرهنگی، اختصاصی و صمیمانه، خود به خودی بودن و عمومیت پیام

▪ انگیزه اولیه تمایل به رفع ابهام تمایل به کسب موقعیت و رفع نیازهای دیگر

▪ ماهیت محتوا خیرخواهانه / بدخواهانه خیرخواهانه/ بدخواهانه

با تامل در چهار رویکرد مندرج در صفحات پیش، می توان دریافت که شباهت ها و تفاوت هایی بین آن رویکردها دیده می شود.

رویکردهای مذکور، تلویحی و یا آشکار، کمابیش شایعه را حاصل ابهام می دانند. بانیان آن رویکردها، بر این باورند که در جامعه ای که همه حقایق، از طریق مجاری گوناگون اطلاع رسانی رواج می یابند، شایعات کمتر فرصت ظهور و بروز می یابند. اما، نیازی به بیان نیست که چنین جامعه ای، مگر در عالم تخیل، وجود خارجی ندارد. چه، همه جوامع اطلاعاتی دارند که انتشار آنها را مغایر با منافع ملی خویش می دانند. به ویژه اجتناب از انتشار اطلاعات مهم و حساس، در شرایط بحرانی، و به هنگام وقوع حوادث اضطراری، بیشتر دیده می شود. بنابراین، هیچ جامعه ای نیست که هر از چندگاهی، شاهد وقوع یک یا چند شایعه ریز و درشت نباشد. اما، تفاوت آشکاری که بین برخی از رویکردهای پیش گفته دیده می شود، آن است که برخی از رویکردها، شایعه را گزاره های دروغ، افتراآمیز، شبه واقعیت و ناموثق می دانند، در حالی که برخی دیگر، شایعه را نوعی رسانه تلقی می کنند که رسانه های رسمی را به چالش فرامی خوانند. به زعم بانیان این گونه رویکردها، شایعات لزوما دروغ و کذب نیستند، بلکه منابع آنها غیررسمی و ناشناخته است.

سرانجام با تامل در رویکردهای مورد بحث، می توان دریافت که به زعم بانیان آن رویکردها، شایعات، خواه آنها را دروغ و افترا تلقی کنیم و خواه اخبار و اطلاعاتی که منبع آنها ناشناخته است. با فرایند رسمی جریان اخبار و اطلاعات در کشور در تعارضند. به همین سبب خواه در شرایط عادی و یا در شرایط وقوع بحران، امنیت ملی را دچار چالش می سازند. هرچند روشن است که تاثیر هر یک از انواع شایعات، بر امنیت ملی و نظم مستقر، و میزان اختلالی که در جریان نشر اطلاعات و انجام فرایندهای سیاسی ایجاد می کنند، متفاوت از دیگری است. تامل ژرف در انواع شایعات، که در ادامه بحث به آن پرداخته می شود این واقعیت را آشکارتر می سازد.

● انواع شایعات

دسته بندی های متعددی در مورد شایعات به عمل آمده است. میچل سن و مولی (۲۰۰۰)، شایعات را به ۵ دسته تقسیم کرده اند:

۱) شایعات رویارویی;

این گونه شایعات براساس یک یا چند میل و آرزو ساخته و پرداخته می شوند.

۲) شایعات شیطانی ;

این گونه شایعات ریشه در ترس و اضطراب سازندگان و نشردهندگان آنها دارد.

۳) شایعات سبقت جویانه;

این گونه شایعات بیانگر تمایل گروهی از افراد جامعه، برای نشان دادن برتری خود است.

۴) شایعات پرخاشگرانه.

۵) شایعات جنسی.

میچل سن و مولی (۲۰۰۰) تاکید می کنند که تاثیر این گونه شایعات بر آماج ها آن قدر شدید است که آنان در برابر اطلاعات مغایر با آن، شدیدا از خود مقاومت نشان می دهند.

شایعات را براساس معیارهای گوناگونی، نظیر معیار زمان، موضوع، انگیزه انتشار و نظایر آن، نیز می توان دسته بندی کرد. از نظر معیار زمان، شایعات به سه دسته تقسیم می شوند:

۱) شایعات خزنده

این نوع شایعات، به آرامی گسترش، و به همراه احساسی مملو از رازداری رواج می یابند تا به مرور همه از آن با خبر شوند. در این نوع شایعات می توان شایعات غیب گویانه، که انواع حوادث مصیبت بار را پیش بینی می کنند، و شایعات خصمانه را نیز جای داد.

۲) شایعات آتشین

این گونه شایعات، همچون آتشی که چوب را می سوزانند، به سرعت منتشر می شوند و جامعه را در مدتی کوتاه دربر می گیرند. شایعات حاوی موضوعات خشونت بار، فجایع و مصیبت های فراگیر و پیروزی و شکست های عظیم در زمان جنگ، در این دسته قرار دارند. از آنجا که این نوع شایعات، مبتنی بر احساسات و عواطف شدید ناشی از دستپاچگی، خشم یا سرور و شادمانی ناگهانی اند که در جوی از هیجان مطرح می شوند، غالبا واکنشی نیرومند، در شهروندان را به دنبال دارد. (آلپورت و پستمن، ۱۹۴۵، ص ۱۸۴)

۳) شایعات غواص

این نوع شایعات پس از پدید آمدن، دهان به دهان منتقل می شوند، سپس مخفی می شوند و اصطلاحا زیر آب می روند، ولی زمانی که شرایط مهیا شد، مجددا سر بر می آورند و در جامعه، یا بین گروه خاصی از مردم، رواج پیدا می کنند. این نوع شایعات، مدت زیادی در ذهن برخی از افراد باقی می مانند و سال ها بعد، و پس از فراهم شدن شرایط مناسب، مجددا مطرح می شوند. مثلا شایعه سمی بودن آب، که عمدتا در زمان های جنگ تکرار می شود، در این دسته جای می گیرد.

این نوع شایعات، به دلایل گوناگونی استمرار می یابند: نیازها، ترس ها، امیدها و کینه های انسان که از طریق شایعه برآورده می شوند، از مهم ترین دلایل است.

این نوع هیجانات و انگیزش ها، در طول نسل ها، کمتر دست خوش تغییر می شوند، به همین سبب شایعه ای که در جنگ جهانی دوم، در میان مردم آمریکا رواج یافته است، به ناگاه در جنگ نفت نیز از نو سر برمی آورد و هیجانات شدیدی در میان مردم آمریکا ایجاد می کند. یکی دیگر از دلایل بروز مجدد شایعات غواص، آن است که مناسبت زمانی دارند، کوتاه اند (در نتیجه یادآوری آنها آسان است)، حق به جانب و غیرقابل وارسی و تحقیق اند. کوبنده و قاطع بودن نیز از جمله دلایل دیگر استمرار شایعات غواص است. (نپ ۱۹۷۹)

براساس موضوع نیز شایعات را به انواع مختلفی تقسیم می کنند. ایرونیگ تقسیم بندی زیر را، براساس موضوع، ارائه داده است.

۱) شایعات وحشت، نفرت و مرگ

این نوع شایعات عمدتا به هنگام وقوع حوادث غیرمترقبه و جنگ رواج می یابند.

۲) شایعات حاوی اسراف و خوش گذرانی زمامداران

در هنگام گرانی، تورم و کمبود مواد غذایی، به ویژه هنگام وقوع حوادث دردناک، شایعه خوش گذرانی و حیف و میل اموال عمومی توسط متولیان امور، به سر زبان ها افتاده و به زودی منتشر می شود.

۳) دزدی و اختلاس

شایعه دزدی های کلان، اغلب در هنگام بحران های سیاسی و اجتماعی پدید می آید و موجی از نارضایتی عمومی را دامن می زند.

۴) بی کفایتی مدیران

در زمان وقوع بحران، وجود مدیرانی کارآمد و با کفایت، می تواند آتش کینه ها، ترس ها و نفرت ها را خاموش و بذر امید و اتحاد و یکپارچگی را، میان بحران زدگان ایجاد کند. لیکن، هر نوع قصوری در این زمینه، شکل گیری شایعاتی در خصوص مدیران (نظیر بی سوادی، کم هوشی و دست و پاچلفتی بودن آنان) را در پی خواهد داشت. این شایعات فرایند حل بحران را با مشکل مواجه می سازد.

۵) احساسات ضددولتی

در بسیاری کشورها، مردم احساسات و دیدگاه های ضدحکومتی خود را غیرمستقیم و در قالب طنز و کنایه و شایعه، ابراز می دارند.

شایعات را براساس انگیزش های روان شناختی تقسیم بندی کرده اند. این تقسیم بندی ها عمدتا بر سه نوع شایعه مبتنی است:

۱) شایعات تنفرآمیز

۲) شایعات هراس آور

۳) شایعات خصمانه

اما در تقسیم بندی های جدید، انگیزش های دیگری نظیر انگیزش های جنسی، لحاظ شده است و دسته دیگری از شایعات به نام شایعات جنسی مورد بررسی قرار گرفته اند. شایعات مبتنی بر انگیزه های روان شناسی می تواند ممزوجی از انگیزه های مختلف را دربر گیرد. مثلا شایعه نسبت دادن تجاوز جنسی وقیحانه به افغان ها می تواند هم بیان گر نفرت و انزجار از آن قوم باشد و هم بیانگر چیرگی انگیزه جنسی در مروجان آن شایعه. یا مثلا، کسی که از یک نوع نگرانی مبهم یا ترس شدید رنج می برد، با متهم کردن کسی که متعلق به قوم دیگری است، به تجاوز جنسی احساس بیم و اضطراب خود را توجیه می کند و با هشدار دادن به دیگران، به یک نوع تسلی خاطر تصنعی و گذرا، دست می یابد. تحقیقات نشان داده است که به هنگام وقوع حوادث غیرمترقبه و شدید، اغلب شایعات زیر بیشتر رواج می یابند:

۱) شایعات ترس آور;

شایعاتی نظیر احتمال وقوع مجدد حادثه، پیش گویی دیگران در مورد رخدادهای شدیدتر و نظایر آن.

۲) شایعات خصمانه;

این نوع شایعات را اغلب گروه های اپوزیسیون در میان مردم رواج می دهند و کینه و نفرت آنان را نسبت به حکومت برمی انگیزند.

۳) شایعات مبتنی بر بی کفایتی مدیران;

این نوع شایعات دیدگاه های مردم را نسبت به مدیران دولتی، دستخوش تغییر می سازد، و اعتماد آنان را نسبت به مسئولان حکومتی سلب می کنند. (جنیس ، ۲۰۰۱)

● شایعات سیاسی و تجاری

همان گونه که تبلیغات را به دو نوع تبلیغات سیاسی و تبلیغات تجاری تقسیم می کنند، شایعات را نیز به دو نوع شایعات سیاسی و شایعات تجاری (یا اقتصادی) تقسیم می کنند. (جنیس، ۲۰۰۱)

موضوع شایعات نوع اول، اغلب اشخاص و پدیده های سیاسی و حکومتی است. در حالی که شایعات نوع دوم، اغلب متوجه شرکت های تجاری و سرمایه داران و بنگاه های گوناگون اقتصادی است. گاهی این دو نوع شایعه، به ویژه زمانی که علیه بنگاه های اقتصادی حکومتی رواج می یابند درهم می آمیزند. (تنن ، ۲۰۰۲)

کاپفرر (ترجمه موقر، ۱۳۸۰)، با بررسی های خود دریافته است که «هفت زمینه عمده برای شایعات سیاسی وجود دارد که می توان آنها را هفت گناه کبیره شایعات تلقی کرد.» (ص ۳۶۹)

نخستین موضوع یا زمینه شایعات سیاسی وجود دست های نامرئی یا قدرت های پنهانی است. این گونه شایعات به مخاطبان چنین القا می کنند که در ورای قدرت سیاسی موجود، منابع دیگری وجود دارند که در اصل حکومت و نظام حاکم به دست آنها اداره می شود. مروجان چنین شایعاتی، حاکمان اصلی را به منزله عروسک های خیمه شب بازی تلقی می کنند که توسط دست های نامرئی پشت صحنه، گردانده می شوند. کاپفرر به نقل از گوشه (۱۹۸۵)، علل اصلی رواج این گونه شایعات را نگرانی مردم از استبداد می داند. به باور او:

«از نظر بسیاری از مردم، پذیرفتن دولت های مشروعی که از طریق رای گیری آزاد تعیین می شوند، قابل تحمل نیست. این مردم ناچارند قدرت عظیمی را در پشت صحنه تصور کنند. از نظر این افراد، سیاست مداران تنها ماسک هایی اند که قدرت در پشت آنها قرار دارد. بدین ترتیب، این شایعات، در واقع شرحی هستند بر جنگ قدرت و بیانگر ترس از استبدادطلبان و احتمالا ناشی از مردمی که ترجیح می دهند قانون و دمکراسی دست و پایشان را بگیرد.» (ص ۳۷۱)

توافق های محرمانه، دومین موضوع یا زمینه شایعات سیاسی است. این گونه شایعات چنین می نمایانند که دولت ها و حکومت های به ظاهر دشمن و رقبای سیاسی، در غیاب افکارعمومی و به صورت پنهانی، با یکدیگر پیمان ها و قراردادهای مهم منعقد می کنند. «موضوع اتحاد و توافق مخفی نیز از اسطوره های سیاست تئاتری سرچشمه می گیرد. روی صحنه تئاتر، کاندیداها با یکدیگر مجادله لفظی می کنند اما، هنگامی که تنها می شوند با یکدیگر غذا می خورند و در مهمانی ها به دیدار یکدیگر می روند.» (کاپفرر، ۱۳۸۰، ص ۳۷۲)

سومین موضوع شایعات سیاسی پول و فساد مالی است. این گونه شایعات به مخاطبان القا می کنند که زمامداران سیاسی، غرق تجملات، ثروت اندوزی، اختلاس و زد و بندهای مالی اند. این شایعات برای تغییر نگرش مردم نسبت به زمامداران حکومتی، به آنها القا می کنند که حکومتیان با بهره گیری از رانت های سیاسی، سالانه میلیون ها دلار ثروت بادآورده را به جیب می زنند. (توسی ، ۲۰۰۱)

بیماری و ناتوانی رهبران حکومتی، چهارمین زمینه ای است که شایعات سیاسی در مورد آن شکل می گیرند. این گونه شایعات به مخاطبان القا می کنند که رهبران سیاسی جامعه، دچار بیماری های صعب العلاجی نظیر سرطان های بدخیم و جز آن هستند. در انتخاب ریاست جمهوری اسبق آمریکا، دوکاکیس از چنین شایعه ای علیه ریگان بهره گرفت. او در یک از سخنرانی های خود، به کنایه اشاره کرد که «من نمی خواهم با یک آدم بیمار دربیفتم.» (برهم و دیگران، ۲۰۰۲)

روابط نامشروع جنسی و داشتن چند زن، پنجمین موضوع سیاسی است که در خصوص آن شایعات متعددی ساخته می شود. کاپفرر (۱۳۸۰) اذعان می دارد که در جامعه غرب، به سبب آزادی های فراگیر جنسی، و شیوع فزاینده روابط متعدد جنسی در بین مردم، این گونه شایعات به تدریج رو به افول نهاده اند. اما الیاسی (۱۳۸۲) آورده است که در ایران، این گونه شایعات اثرات شدیدی بر مخاطبان بر جای می گذارند.

ششمین موضوع سیاسی که در زمینه آن شایعات متعددی رواج می یابند، تعارض گفتار و کردار زمامداران حکومتی است. این نوع شایعات عمدتا ریشه در بی اعتمادی مردم، نسبت به مسوولان سیاسی جامعه را دارد. (کاپفرر، ۱۳۸۰)

از نظر کاپفرر، آخرین زمینه های سیاسی شایعات خیانت سیاست مداران است. در این گونه شایعات، خیانت های سیاسی، مثلا جاسوسی و وابستگی به بیگانگان، به زمامداران سیاسی نسبت داده می شود.

محققانی همچون بانیس (۲۰۰۲) مدعی شده اند که سرعت نشر شایعات سیاسی، بیش از سایر شایعات است. چه، این نوع شایعات فرصتی برای مردم فراهم می سازند تا به شیوه ای غیرمستقیم و منفعلانه، نارضایتی و اعتراض خود را علیه زمامداران حکومتی ابراز دارند. البته کاپفرر معتقد است که «شایعاتی که سیاست مداران را هدف قرار می دهند، اتفاقی به راه نمی افتند، بلکه دقیقا نقطه ضعف سیاست مداران را آماج قرار می دهند، و لذا تا حد زیادی باور کردنی می نمایند، چون محتمل اند.» (ص ۳۷۵) کاپفرر با مرور شایعات مربوط به سیاست مداران فرانسه، دریافته است که شایعات اغلب در مورد نقطه ضعف یک سیاست مدار، مثلا تکبر، خوش گذرانی، خشونت طلبی، و او، پخش می شود.

اما، شایعات تجاری، اغلب ریشه در رقابت اقتصادی و تجاری صاحبان بنگاه های اقتصادی بزرگ دارند. ریفمن (۲۰۰۴) با بررسی و تحلیل چند شایعه منتشر شده، در مورد شرکت های بزرگ تجاری، دریافته است که اغلب آن شایعات، برای نخستین بار از طریق شرکت های رقیب ساخته و نشر می یابند.

● کارکرد شایعات در بحران

میکروب شایعه، دائما در اندام جامعه فعال است. بعضی مواقع این میکروب ها آهسته حرکت کرده و زهراگین نیستند. اما برخی مواقع، موجب انفجار فعالیت های خشونت آمیز می شوند.

«متاسفانه زمانی که اندام جامعه، تاب و تحمل ناشی از میکروب را ندارد، تب مربوطه شدیدا به سلامت آن لطمه می زدند و آن را می سوزاند. جنگ، اغتشاش، بیماری های واگیردار و فجایع دیگر، به اندازه کافی به جامعه صدمه می زنند و زمانی که بیماری شایعه نیز به آنها اضافه می شود، زیان ها به مراتب شدیدتر اند (آلپورت و پستمن، ۱۹۴۶، ص ۲۰۷».

بنابراین به نظر می رسد که شایعات، نقش پراهمیتی در ایجاد و تشدید اغتشاشات و شورش های عمومی دارند. به همین سبب، شناسایی نقش آنها، قبل و حین آشوب و پس از آن، می تواند به پیشگیری از آن کمک کند. قبل از بروز آشوب، معمولا مدتی زمزمه ناآرامی شنیده می شود. این زمزمه ها ممکن است به شکل شایعاتی، در مورد نوع رفتار دسته ها و گروه های حاکم باشد. شایعاتی که در این مرحله ساخته می شوند، معمولا همان شایعات خصمانه و نفرت آمیزند که مردم را نسبت به زمامداران حکومتی بدبین می کنند.

هنگامی که شایعات شکل کاملا تهدیدآمیز و خشونت طلبانه به خود می گیرند، باید خطر آشوب را در چند قدمی دید. در چنین شرایطی باید مساله پیگیری بسیار جدی تلقی شود. هال (۱۹۹۴) موردی از چنین موقعیتی را این چنین توصیف می کند:

«در آمریکا شایعه شده بود که عده زیادی سیاه پوست، در نظر دارند با راهپیمایی در روزی معین، قیامی را سازمان دهی کنند. هدف از انتشار این شایعه، تشکیل نیرویی مسلح از سفیدپوستان مخالف بود. اما، پلیس با اتخاذ موضع قاطع و علنی، پیش از این راهپیمایی، و با استقرار نیروی کافی برای حفاظت از جان سیاهان تظاهرات کننده، از یک درگیری خطرناک پیشگیری کرد.

غالبا، جرقه ای که فیتیله انفجاری آشوب را روشن می کند، یک شایعه آتشین و فتنه انگیز است. مثلا شایعه شکنجه و قتل یک جوان بی گناه به دست پلیس، می تواند به یکباره انفجاری عظیم در مردم ایجاد کند و شورشی فراگیر راه بیندازد. در این شرایط، غالبا دامنه خشونت های کور و خرابکاری های بی هدف، آن چنان شدید است که، جز با خشونت متقابل، نمی توان مانع از ادامه آن شد.

با بروز و گسترش آشوب، بازار شایعات باز هم داغ تر می شود. در این مرحله، شایعات، که اغلب ماهیتی بیمارگونه (پاتولوژیک) دارند و بی شباهت به هذیان های دسته جمعی نیستند، بسیار سریع منتشر می شوند. از همین روی، آماج های شایعه برای مقابله با شایعات باید تدابیر ویژه ای بیندیشند، چه در غیر آن صورت، فتنه شایعه ممکن است عواقب و پیامدهای ناگواری به بار آورد.

● خلاصه و نتیجه گیری

۱) هرچند برخی صاحب نظران و محققان بر این باورند که شایعه و سخنان درگوشی از یک جنس اند، اما بین این دو از حیث ماهیت و هدف تفاوت های انکارناپذیری وجود دارد. چه، سخنان در گوشی اغلب محصول کنجکاوی های روانی و برخی شیطنت های فردی اند، در حالی که در پشت صحنه نشر شایعات شیطنت های میانی، اقتصادی و فرهنگی عمیقی وجود دارند.

۲) از بین رویکردهای مطرح شده در خصوص شایعه، امروزه رویکردی که شایعه را به منزله ابزار و روش عملیات روانی می نگرد، از مقبولیت بیشتری برخوردار است. به زعم این رویکرد، شایعات بر اثر تدابیر از پیش اندیشیده شده، و براساس مطالعات نظام مند در زمینه جامعه هدف، تهیه و انتشار می یابند.

۳) مروجان شایعه، پیش از نشر آن بستر مناسبی را تدارک می بینند تا نشر شایعه در مدت زمان کوتاهی بتواند اهداف آنان را محقق سازد. ایجاد فضای مه آلود و با بهره گیری از تکنیک تبخیر)، اگر اندیسمان موضوع شایعه (با بهره گیری از تکنیک برجسته سازی) و ایجاد نیاز به دانستن (با بهره گیری از فن ابهام) از جمله روش هایی اند که زمینه را برای نشر سریع شایعه فراهم می سازند.

۴) ویژگی های روان شناختی و فرهنگی مردم جامعه نقش پراهمیتی در پذیرش و نشر شایعات دارد. در جوامعی که فرهنگ شفاهی بر فرهنگ مکتوب غلبه دارد، شایعات سریع تر انتشار می یابند.

۵) بین کارکرد رسانه ها و امکان نشر شایعات رابطه معناداری وجود دارد. چنانچه رسانه ها با سرعت، اطلاعات موردنیاز جامعه را منتشر سازند، شایعات کمتر فرصت ظهور و انتشار پیدا می کنند.

۶) هرچند، شایعات در هر زمانی امکان انتشار دارند، اما در زمان وقوع حوادث تروماتیک (آسیب زا) و نیز به هنگام وقوع بحران، شانس تولید و انتشار شایعات مضاعف می شود. در این گونه شرایط شایعات می توانند به منزله آتش تهیه بحران عمل کنند و آن را بیش از پیش شعله ور سازند.

۷) مقابله با شایعات هم ممکن، و هم ضروری است. چنین اقدامی مستلزم سناریوی از پیش تدوین شده و اقدامات برنامه ریزی شده است. امید است در نوشتاری مستقل فرایند مهار و مداخله موثر در شایعات بحث و بررسی شود.

منابع در روزنامه موجود است