«جاهلیت» در قرآن

از کلمه «جاهلیت» در چهار سوره مدنی قرآن کریم یاد شده است آل عمران, مائده, احزاب و فتح جاهلیت در اصطلاح قرآنی از ریشه جهل به معنی سفاهت, دشمنی, غضب و سبک مغزی مشتق است نه از جهل به معنای نادانی و تباهی و سرگردانی

● موارد استعمال واژه «جاهلیت» در قرآن‏

از کلمه «جاهلیت» در چهار سوره مدنی قرآن کریم یاد شده است: آل عمران، مائده، احزاب و فتح. جاهلیت در اصطلاح قرآنی از ریشه جهل به معنی سفاهت، دشمنی، غضب و سبک مغزی مشتق است نه از جهل به معنای نادانی و تباهی و سرگردانی.

یکی از پژوهشگران می‏نویسد:

«من در شعر جاهلی نیافته‏ام که کلمه جاهلیت را استعمال کرده باشند، بلکه این صیغه‏ای است که فقط قرآن به کار برده و پس از نزول قرآن انتشار یافت، چنان که نشانه دوره پیش از نزول قرآن شد.»(۱)

پژوهشگر دیگری نوشته است:

«جاهلیت، از جهل به معنای ضد علم مشتق نیست، بلکه از جهل به معنای سفاهت، غضب و غرور و عدم پذیرش، مشتق است. در حدیث اِفْکْ آمده است: "ولکن اجْتَهَلَتْهُ الْحِمَیَّهُ"؛ "یعنی غرور و غضب او را بر نادانی واداشت". در حدیث است که رسول خدا - صلی‏اللَّه‏علیه‏وآله - به ابوذر - آن گاه که به مادر مردی ناسزا گفت - فرمود: "اِنَّکَ امْرُءٌ فیکَ الْجاهِلِیَّةُ"؛ "تو کسی هستی که در تو هنوز روح جاهلیت وجود دارد".

با توجه به این سخنان روشن می‏شود که جاهلیت بر سبک سری، غرور، تعصّب، تفاخر و ... دلالت دارد. و این‏ها اموری هستند که در زندگی عرب پیش از اسلام به طور آشکار وجود داشته است.»(۲)

حال می‏پردازیم به موارد استعمال جاهلیت در قرآن کریم.

● ظنّ جاهلی در پندار

خدای تعالی در سوره آل عمران فرموده است:

«وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ اِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِاِذْنِهِ حَتّی‏ اِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْاَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما اَراکُمْ ما تُحِبُّونَ، مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُریدُ الْآخِرَةَ، ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلیکُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْمُؤْمِنینَ اِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلی‏ اَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ فی‏ اُخْراکُمْ فَاَثابَکُمْ غَمّاً بِغَمٍّ لِکَیْلا تَحْزَنُوا عَلی‏ مافاتَکُمْ وَ لا ما اَصابَکُمْ وَ اللَّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ، ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ اَمَنةً نُعاساً یُغْشی‏ طائِفَةً مِنْکُمْ وَ طائِفَةٌ قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الْاَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ قُلْ اِنَّ الْاَمْرَ کُلُّهُ لِلَّهِ یُخْفُونَ فی‏ اَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَکَ یَقُولُونَ لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْاَمْرِ شَیْ‏ءٌ ما قُتِلْنا هیهُنا قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فی‏ بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ اِلی‏ مَضاجِعِهِمْ وَ لِیَبْتَلِیَ اللَّهُ ما فی‏ صُدُورِکُمْ وَ لِیُمَحِّصَ ما فی‏ قُلُوبِکُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»(۳)

«[در نبرد اُحُد] قطعاً خدا وعده خود را با شما راست گردانید: آن گاه که به فرمان او آنان را کشتید، تا آن که سست شدید و در کار [جنگ و بر سر تقسیم غنایم‏] با یکدیگر به نزاع پرداختید؛ و پس از آن که آن چه را دوست داشتید [یعنی غنایم را ]به شما نشان داد، نافرمانی کردید. برخی از شما دنیا را و برخی از شما آخرت را می‏خواهد. سپس برای آن که شما را بیازماید، از [تعقیب‏] آنان منصرفتان کرد و از شما درگذشت، و خدا نسبت به مؤمنان با تفضّل است. [یاد کنید] هنگامی را که در حال گریز [از کوه‏] بالا می‏رفتید و به هیچ کس توجه نمی‏کردید و پیامبر، شما را از پشت سرتان فرا می‏خواند. پس [خداوند ]به سزای [این بی‏انضباطی‏] غمی بر غمتان [افزود]، تا سرانجام بر آنچه از کف داده‏اید و برای آنچه به شما رسیده است اندوهگین نشوید و خداوند از آنچه می‏کنید آگاه است. سپس [خداوند] بعد از آن اندوه، آرامشی [به صورت‏] خواب سبکی، بر شما فرو فرستاد، که گروهی از شما را فراگرفت و گروهی [تنها] در فکر جان خود بودند، و درباره خدا، گمان‏های ناروا، همچون گمان‏های [دوران ]جاهلیت می‏بردند.

می‏گفتند: آیا ما را در این کار اختیاری هست؟ بگو: سر رشته کارها [شکست یا پیروزی ]یکسر به دست خداست. آنان چیزی را در دل‏هایشان پوشیده می‏داشتند که برای تو آشکار نمی‏کردند. می‏گفتند: اگر ما را در این کار اختیاری بود [و وعده پیامبر واقعیت داشت ]در این جا کشته نمی‏شدیم. بگو: اگر شما در خانه‏های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آنان نوشته شده، قطعاً [با پای خود] به سوی قتلگاه‏های خویش می‏رفتند. و [این‏ها] برای این است که خداوند، آنچه را در دل‏های شماست، [در عمل‏] بیازماید، و آنچه را در قلب‏های شماست پاک گرداند و خدا به راز سینه‏ها آگاه است.»

این آیات از برخی حوادث جنگ اُحُد پرده برمی‏دارد. در آغاز جنگ طبق وعده‏ای که خداوند به مسلمانان داده بود، پیروزی نصیب مسلمانان شد. امّا در ادامه، به سبب سستی و نزاع و نافرمانی‏ای که در برخی پیدا شد، دشمن بر آنان شبیخون آورد و در نتیجه بسیاری کشته شدند و بسیاری نیز از میدان گریختند، حال آن که رسول خدا با ثبات قدم آنان را به بازگشت فرا می‏خواند. پس از این شکست، راست ایمانان اندوهگین شدند و غمی بر غمشان افزود.

سپس بار دیگر خدای تعالی فضل و رحمتش را شامل حالشان کرد و پس از آن اندوه شکست، امنیت و آرامش را بدیشان بخشید؛ و این آرامش همان خواب سبکی بود که آنان را فراگرفت و اضطراب و پریشانی را از دل‏هایشان زدود. آیه از این گروه با چنین تعبیری خبر داده است:

«ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِّنْ بَعْدِ الْغَمِّ اَمَنةً نُعاساً یُغْشی‏ طائفةً مِنْکُمْ ...»

اما گروه دیگری که آیه از آنان خبر داده است، گروه منافقانند؛ که به ظاهر مسلمانند و در باطن، کافر. اینان نقش تخریبی خطیری قبل، حین و پس از جنگ بازی می‏کردند.

آن گاه که اصحاب راست کردار در اطمینان و آرامش به سر می‏بردند، این منافقان «قَدْ اَهَمَّتْهُمْ اَنْفُسُهُمْ»؛ «جز به نجات جان خویش نمی‏اندیشیدند»، و حسابی، جز حساب عمر و رزق و احوال و اولاد خود نداشتند و به امر امّت اسلامی کاملاً بی‏توجه بودند.

از آن جا که فقط به نجات خود فکر می‏کردند، ثبات و اطمینان و آرامش نیز از دلشان رخت بربست و جایش را پریشانی و اضطراب و پندارها و تخیلات، و وسوسه‏ها گرفت. چنین، بهای سنگینی را آنان که فقط به خود و منافع خود می‏اندیشند و از مصالح امت اسلامی غافلند، باید بپردازند.

آیه از برخی پندارهای باطل اینان نیز خبر داده است:

«یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ»

«درباره خدا [و وعده‏هایش‏] گمان‏های ناروا می‏بردند.»

در ظاهر خود را مؤمن به خدا و راضی به قضای او جلوه می‏دادند، لیکن در حقیقت به خدا گمان‏های باطل می‏بردند؛ نه راضی به مقدرات او بودند و نه تسلیم او می‏شدند و نه بر ابتلایش صبر پیشه می‏ساختند، بلکه از باب شبهه‏افکنی در میان مسلمانان، اعلام می‏کردند که خدا، رسول و سپاه او را واگذاشته است؛ آنان بی‏جهت خود را به سختی جنگ می‏افکنند و کشته می‏شوند، و اگر در خانه‏هایشان می‏ماندند، مال و جان‏شان محفوظ بود!

این پندارهایی که منافقان درباره خداوند داشتند، پندارهای باطلی بود که بر هواها و اوهام و وساوس آنان استوار بود. آیه، این پندارها و اوهام باطل را به «پندارهای جاهلیت» توصیف فرموده: «یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ» و آن را مبهم رها نکرده، بلکه در خلال سخنان منافقان که بر پندارهای جاهلی باطلشان دلالت دارد، به تبیین آن پرداخته است.

نخستین نمودِ ظنِّ جاهلیِ منافقان، سخن‏شان به رسول خدا - صلی اللَّه علیه و آله - بود که: «هَلْ لَنا مِنَ الْاَمْرِ مِنْ شَیْ‏ءٍ»؛ «آیا [با چنین وضع دلخراشی ]پیروزی‏ای نصیب ما می‏شود؟». این سخن، اعتراضی بود بر رهبری رسول خدا در جنگ احد، به ادعای این که پیامبر نسبت به آنان بی‏توجه بوده و رهاشان کرده است. از این رو با انکار می‏گفتند: آیا در این جنگ به ما نفع و نصرتی می‏رسد؟!

چنین اعتراضی دلیل بر جاهلیت پندار، تصور و تفکر آنان است. حال آن که پندار ایمانی، مؤمنان را به تسلیم بودن در برابر امر الهی و رضا به قضای او رهنمون می‏شود. از این رو آیه، بی‏فاصله و صریح پندار باطل‏شان را رد کرده است: «قُلْ اِنَّ الْاَمْرَ کُلُّه لِلَّهِ»؛ «ای رسول! بگو اختیار همه چیز [شکست یا پیروزی‏] یکسر دست خداست.»

نمود دوم پندار جاهلی منافقان در این آیه جلوه‏گر است:

«یُخْفُونَ فی‏ اَنْفُسِهِمْ مَّا لا یُبْدُونَ لَکَ»

«آنان چیزی را در دل‏هاشان پنهان می‏داشتند که برای تو آشکار نمی‏کردند.»

جاهلیت موجود در این رفتار، آن است که منافقان با آن که می‏دانند حضرت رسول - صلی‏اللَّه‏علیه‏وآله - مؤیَّد از جانب خداست و خداوند برای وی مکرها و حیله‏ها و امور پنهان را آشکار می‏سازد، باز هم با او از در نفاق و حیله وارد می‏شوند؛ تظاهر به اسلام می‏کنند و خود را تابع جلوه می‏دهند، حال آن که در ضمیرشان کفر و تکذیب و اعتراض را پنهان داشته‏اند.

نمود سوم پندار جاهلی آنان، در این سخن که آیه از قول‏شان نقل می‏فرماید نهفته است:

«لَوْ کانَ لَنا مِنَ الْاَمْرِ شَئٌ ما قُتِلْنا هیهُنا»

«اگر ما را در این کار اختیاری بود [و وعده پیامبر درباره پیروزی واقعیت داشت‏] در این جا کشته نمی‏شدیم.»

جاهلیت در پنداری که موجب شد چنین سخنی را بر زبان رانند، جاهلیت اعتقادی است که به قضا و قدر، عمر و اجل و مرگ و زندگی تعلق دارد. منافقان در اصل وقوع نبرد اُحد و بر خون‏هایی که در این میدان ریخته شد و بر صحابی‏هایی که در آن کشته شدند اعتراض داشتند و هم از این رو در میان مسلمانان شبهه پراکنی می‏کردند و می‏گفتند: اگر به میدان جنگ نمی‏شتافتیم، خویشاوندان ما کشته نمی‏شدند و اگر آنان در خانه‏هاشان می‏ماندند، عمرشان از دست نمی‏رفت.

این دیدگاه منافقان درباره مرگ و زندگی، در واقع همان جاهلیت تصوری اعتقادی است.

از این رو آیه، چنین دیدگاهی را ضمن تبیین حقیقت ایمانی در باب زندگی و مرگ و عمر و اجل، این چنین رد می‏کند:

«قُلْ لَوْ کُنْتُمْ فی‏ بُیُوتِکُمْ لَبَرَزَ الَّذینَ کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ اِلی‏ مَصاجِعِهِمْ»

«بگو اگر شما در خانه‏های خود هم بودید، کسانی که کشته شدن بر آن‏ها نوشته شده، قطعاً [با پای خود ]به سوی قلتگاه‏های خویش می‏رفتند.»

حقیقتِ ایمانیِ نهفته در این رد آن که: نه رفتن به جنگ و درگیری با کفار از عمر انسان می‏کاهد و نه ترس و چسبیدن به خانه و زندگی بر عمر وی می‏افزاید. انسان جز به اجلی که خدای سبحان برای وی مقرر داشته نمی‏میرد و آن گاه که اجلش به سر آید و زمان رحیل فرا رسد، بی‏هیچ تأخیری خواهد مرد؛ تحذیر و احتیاط - اگرچه به اوج خود برسد - جلوی مرگ را نمی‏گیرد؛ زیرا حَذَر در مقابل قَدَر، بی‏فایده است.

شهدای غزوه احد نیز اگرچه در خانه‏هاشان می‏ماندند و در جنگ حاضر نمی‏شدند، باز خداوند آنان را به جایگاهی که مرگشان در آن جا مقرر شده بود می‏کشانید و به سببی که می‏بایست بدان روح از تنشان جدا شود، می‏رسانید.

آیه، برای ما از پندار منافقان و اعتقادشان پرده بر می‏دارد و شیوه تفکر و نظر آنان را نشان می‏دهد و ظن و رأی‏شان را بازگو کرده و این همه را در یک کلمه خلاصه می‏فرماید: ظنّ جاهلی.

چرا ظن جاهلی؟ زیرا این پندارها، همان تصورات و افکار کفار در عصر جاهلیت و قبل از نزول قرآن بود؛ قرآنی که این پندارهای جاهلی را از روح و ذهن مسلمانان زدود. لیکن این پندارها در ضمیر منافقان باقی ماند؛ زیرا آنان در حقیقت از کافرانند.

جاهلیت در آیه، صفت برای موصوف محذوفی است. تقدیر آن چنین است:

«یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ کَظَنِّ اَهْلِ الْجاهِلِیَّةِ»

چنان که گذشت، جاهلیت در این جا اسمی است که از جهل اشتقاق یافته و از ابتکارهای قرآن است و قبل از نزول این آیات بر زبان مردم رواج نداشته است و از آن پس در احادیث نبوی و کلام صحابه وارد شد و کم‏کم استعمال آن در زبان عربی شایع شد.

از جاهلیت در این جا، سوءظن و تصور و ادراکی که صاحبان‏شان را به سوی سفاهت، سبک‏سری و بی‏ثباتی رهنمون می‏شود و آنان را به حمیت باطل و دشمنی گناهکارانه می‏رساند، اراده می‏شود. چنین اعمال و رفتاری از عرب‏های جاهلی کافر، پیش از نزول قرآن به راحتی صادر می‏شد.

از اموری که «ظن جاهلی» را - که منافقان در این جا بدان توصیف شده‏اند - روشن می‏سازد، ظنّ سویی است که جاماندگان از اعراب، اندکی پیش از صلح حدیبیه، داشته‏اند، که خداوند از آن حکایت کرده است:

«سَیَقُولُ لَکَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْاَعْرابِ شَغَلَتْنا اَمْوالُنا وَ اَهْلُونا فَاسْتَغْفِرْلَنا یَقُولُونَ بِاَلْسِنَتِهِمْ ما لَیْسَ فی‏ قُلُوبِهِمْ قُلْ فَمَنْ یَمْلِکُ لَکُمْ مِّنَ اللَّهِ شَیْئاً اِنْ اَرادَ بِکُمْ ضَرّاً اَوْ اَرادَ بِکُمْ نَفْعاً بَلْ کانَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیراً، بَلْ ظَنَنْتُمْ اَنْ لَنْ یَنْقَلِبَ الرَّسُولُ وَ الْمُؤْمِنُونَ اِلی‏ اَهْلیهِمْ اَبَداً وَ زُیِّنَ ذلِکَ فی‏ قُلُوبِکُمْ وَ ظَنَنْتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَ کُنْتُمْ قَوْماً بُوراً»(۴)

«بر جای ماندگان بادیه‏نشین به زودی به تو خواهند گفت: "اموال ما و کسان‏مان ما را گرفتار کردند، برای ما آمرزش بخواه." چیزی را که در دل‏هایشان نیست بر زبان خویش می‏رانند. بگو: "اگر خدا بخواهد به شما زیانی یا سودی برساند چه کسی در برابر او برای شما اختیار چیزی را دارد؟" بلکه [این‏] خداست که به آنچه می‏کنید همواره آگاه است. [نه چنان بود، ]بلکه پنداشتید که پیامبر و مؤمنان هرگز به خانمان خود برنخواهند گشت، و این [پندار] در دل‏هایتان نمودی خوش یافت، و گمان بد کردید، و شما مردمی درخور هلاکت بودید.»

ظنّ باطل جاهلی در تصور و اعتقاد و اندیشه، قبل از نزول قرآن به کفار جاهلی تعلق داشت که پس از نزول قرآن به منافقان رسید و گرفتارشان کرد؛ زیرا منافقان در پی دریافت بیان قرآنی در توجیه این حوادث نیستند؛ بیان روشنگری که صحابه راست کردار به دنبال آن بودند و حقایق برای‏شان روشن می‏شد و بدین وسیله از اوهام جاهلی‏ای که منافقان گرفتارش بودند، نجات می‏یافتند.

بنابراین، مردم دارای دو حالت متقابل هستند:

اول: ظن جاهلی در اوهام و وساوس و پندارها و تصورات و افکار؛

دوم: بیان قرآنی برای حقایق افکار که جاهلیت را می‏زداید.

مردم در انتخاب این دو حالت - ظن جاهلی و حقیقت قرآنی - مختلفند؛ در زمان رسول خدا صلی‏اللَّه‏علیه‏وآله -، صحابه آن حضرت حقیقت قرآنی را اختیار کردند که در نتیجه، خدای تعالی ظنّ جاهلی و وسوسه‏های آن را از ایشان زایل کرد و به وادی ثبات و امنیت و آرامش رهنمون‏شان ساخت. حال آن که منافقان ظن جاهلی را اختیار کردند و در نتیجه، تصور، اعتقاد و تفکرشان را فاسد ساختند و در وسوسه‏ها و هوای نفسانی درافتادند و دست به اقداماتی زدند که بیانگر کم‏خردی، سبکسری و جاهلیت‏شان بود.

این دو حالت متقابل، پیوسته و تا قیام قیامت در مردم وجود دارد؛ جمعی ظن جاهلی را برمی‏گزینند و در پی آن در فکر و تصور و نظر و اعتقاد، جاهلی می‏شوند و عملکردشان نیز سفیهانه خواهد بود؛ جمعی نیز حقیقت قرآنیِ هدایت‏گر را اختیار می‏کنند و در پی آن در تصور و رأی و اندیشه، قرآنی می‏گردند و در زندگی از وزن و آرامش و اطمینان برخوردار می‏شوند.

● حکم جاهلی در قانون‏گذاری‏

خدای تبارک و تعالی فرموده است:

«وَ اَنْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ اَهْوائَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ اُمَّةً واحِدَةً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فی‏ ما آتاکُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیراتِ اِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ وَ اَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ اَهْوائَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ اَنْ یَفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما اَنْزَلَ اللَّهُ اِلَیْکَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ اَنَّما یُریدُ اللَّهُ اَنْ یُصیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَ اِنَّ کَثیراً مِّنَ النَّاسِ لَفاسِقُونَ، اَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ»(۵)

«ما این کتاب [= قرآن‏] را به حق به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی که تصدیق کننده کتاب‏های پیشین و حاکم بر آن‏هاست. پس میان آنان بر وفق آنچه خدا نازل کرده حکم کن، و از هواهایشان [با دور شدن‏] از حقی که به سوی تو آمده، پیروی مکن. برای هر یک از شما [امت‏ها] شریعت و راه روشنی قرار داده‏ایم. و اگر خدا می‏خواست شما را یک امت قرار می‏داد، ولی [خواست‏] تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید. پس در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت بگیرید. بازگشت [همه ]شما به سوی خداست؛ آن گاه درباره آنچه در آن اختلاف می‏کردید آگاهتان خواهد کرد. و میان آنان به موجب آنچه نازل کرده، داوری کن و از هواهای‏شان پیروی مکن و از آنان برحذر باش؛ مبادا تو را در بخشی از آنچه خدا بر تو نازل کرده به فتنه دراندازند. پس اگر پشت کردندت بدان که خدا می‏خواهد آنان را فقط به [سزای ]پاره‏ای از گناهان‏شان برساند، و در حقیقت بسیاری از مردم نافرمانند. آیا خواستار حکم جاهلیت‏اند؟ و برای مردمی که یقین دارند، داوری چه کسی از خدا بهتر است؟»

آیه اخیر از «حکم جاهلی» سخن می‏راند و آن را در مقابل «حکمُ اللّه» قرار می‏دهد. نیز ناپسند می‏شمارد که عده‏ای به دنبال حکم جاهلی باشند و مقرر می‏دارد که حکم جاهلی از حکم‏الله بهتر نیست.

سیاق آیه، حکم کردن براساس آنچه خداوند نازل کرده و عرضه کردن اختلاف و دعوا بر شرع مقدس را واجب شمرده و از حکم بردن به غیر منهاج الهی نهی کرده است.

بعد از آن که خدای تعالی برای رسولش طبیعت قرآنی را که بر وی نازل کرده بیان فرمود:

«وَ اَنْزَلْنا اِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ، مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ»

«ما این کتاب را به حق به سوی تو فرو فرستادیم، در حالی که تصدیق کننده کتاب‏های پیشین است و حاکم بر آن‏هاست.»

به وی بر حکم کردن بین مردم به این قرآنی که بر او نازل کرده، فرمان می‏دهد و با دو بیان بر این نکته تأکید می‏ورزد:

▪ بیان نخست:

«فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ اَهْوائَهُمْ عَمَّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ، لِکُلٍّ جَعَلْنا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجاً وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ اُمَّةً وَّاحِدَةً وَ لکِنْ لِیَبْلُوَکُمْ فی‏ ما آتاکُمْ»

«پس میان آنان بر وفق آنچه خدا نازل کرده حکم کن، و از هواهایشان [با دور شدن‏] از حقی که به سوی تو آمده، پیروی مکن. برای هر یک از شما [امت‏ها ]شریعت و راه روشنی قرار داده‏ایم. و اگر خدا می‏خواست شما را یک امت قرار می‏داد، و[لی ]خواست تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید.»

زیرا در پی امرش به پیامبر - صلی‏اللَّه‏علیه‏وآله - به «حکم بما انزل الله»، نسبت به تبعیت از هواهای ترک‏کنندگانِ حکم بردن به شرع الهی را نهی کرده که منظور از این ترک‏کنندگان، یهود و نصاراست. قرآن در این جا حقیقت راهگشایی را بیان داشته است و آن این که برای هر امتی قانون ویژه و راه روشن مخصوصی است و این قانون الهی و این راه روشن قرآنی با وضعیت تمام امت‏ها سازگار است و نیازهای‏شان را پاسخگوست.

مهم آن است که رسول خدا - صلی‏اللَّه‏علیه‏وآله -، یقین داشته باشد که خود بر صراط حق است و یهود و نصاری بر جاده هواها و گمراهی و شریعت‏شان نسخ شده است؛ پس چگونه حقی را که با اوست ترک کند تا پیرو هوای آن‏ها شود! این، معنایش داوری بردن به غیر شرع الهی و مساوی با ضلالت، هوی و گمراهی است.

▪ بیان دوم:

«وَ اَنِ احْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما اَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ اَهْوائَهُمْ وَ احْذَرْهُمْ اَنْ یُفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما اَنْزَلَ اللَّهُ اِلَیْکَ»

«میان آنان به آنچه خدا نازل کرده، داوری کن و از هواهایشان پیروی مکن و از آنان برحذر باش؛ مبادا تو را در بخشی از آنچه خدا بر تو نازل کرده به فتنه دراندازند.»

آیه دوم، تکرار آیه اول نیست؛ زیرا آیه دوم اضافه جدیدی دارد و آن این که از تلاش‏های اصحاب هوی از یهود و نصاری پرهیز لازم است؛ تا آن گاه که میان‏شان به آنچه خدا نازل کرده حکم می‏کنی.

تعبیر به «بَعْض» را نباید در این تحذیر الهی از یاد ببریم. این تعبیر دلالت دارد بر آن که «حکم بما انزل الله» واجب است در «کلّ» امور کوچک و بزرگ باشد و حرام است در «بعض» از امور «بما انزل الله» حکم نشود و به غیر آن حکم شود؛ زیرا کسی که از «بعض» دست بردارد، انگار که از «کُلّ» ما انزل الله دست برداشته است؛ چون «ما انزل الله» تجزیه و تقسیم و معامله را بر نمی‏تابد.

بی‏گمان هر کس از یک درصد «ممّا انزل الله» دست بردارد و در آن به قانونی غیر قانون الهی رضایت دهد، تارکِ حکم بما انزل الله خواهد بود و بدین جهت به عذاب الهی گرفتار خواهد شد.

کلمه «بعض» همچنین دلالت دارد بر آن که حرام است شریعت اسلامی یکی از منابع قانون‏گذاری در دولت اسلامی، یا یکی از منابع اصلی قانون‏گذاری تلقی شود - چنان که در قوانین اساسی دولت‏های اسلامی امروز چنین است - . آیه، یادآور می‏شود که «شریعت اسلامی» یگانه منبع قانون‏گذاری می‏باید باشد، و این، معنایش مجاز نبودن اقتباس یا عاریه گرفتن از قوانین دولت‏های کافر غربی و شرقی است. بنابراین، هر دولت اسلامی معاصری که قوانینی را از انگلستان، فرانسه، امریکا، روسیه و حتی یهود اخذ کند، حکم بما انزل اللّه نکرده و شریعت الهی را پشت گوش انداخته است.

پس از این دو بیان درباره پذیرش داوری شرع الهی و پرهیز از پذیرش داوری غیر شرعی، چنین تقریر قرآنی قاطعی می‏آید:

«اَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ؟ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُّوقِنُونَ؟»

«حکم الجاهلیة» همان است که از آیات پیشین فهمیده می‏شود. حکم جاهلی، حکمی است که مقابل حکم الهی قرار داشته و با آن متناقض باشد؛ حکمی است بر اساس هوی و هوس؛ حکم یهود و نصارا و باقی کافران است؛ حکم به تشریعات و قوانین بشری است که ریشه در شرع الهی ندارد؛ حکم براساس شرایع آسمانی منسوخ پیشین است.

آیه، در مقام رد و انکار کسانی است که به حکم جاهلی تمایل دارند و قوانین جاهلیت را می‏پذیرند: «اَفَحُکْمَ الْجاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ». آیا هیچ عاقلی حکمی را که براساس هوای نفس و نابخردی صادر شده خواهد پذیرفت؟

حکم نورانی‏ای که در مقابل حکم جاهلی قرار دارد، حکمُ الله است. اگر حکم جاهلی بر هوی و هوس استوار است، حکمُ الله بر عدالت استوار است؛ اگر پذیرش حکم جاهلی حرام است، پذیرش حکمُ اللّه واجب است؛ اگر آنان که داوری به حکم جاهلی می‏برند، منکر و کافرند، آنان که داوری به حکمُ الله می‏برند، مؤمن و صالح‏اند: «وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ»

در آیه، «حکم» به «جاهلیت» اضافه شده است: حکمُ الجاهلیة. این اضافه دلالت دارد به این که حکم کردن به غیر ما اَنْزَلَ اللّه نمودی از نمودهای جاهلیت است و جاهلیت نیز گاه در حکم کردن و قانون‏گذاری است و گاه در خود قانون و قضاوت و گاه در سیاست و اداره امور است.

بنابراین ممکن است ما حُکمِ جاهلی، تشریعِ جاهلی، قانونِ جاهلی، قضاء جاهلی، سیاستِ جاهلی و اداره جاهلی داشته باشیم؛ در نتیجه اجتماع جاهلی، حکومت جاهلی و دولت جاهلی خواهیم داشت.

این پدیده‏ها در صورتی جاهلی خواهند بود که از غیر شرع الهی و راه روشن او گرفته شوند، از این رو ممکن است حکومت و نظامی به شیوه جاهلی اداره شود و آن هنگامی است که روش زندگی و حکومت در آن از حکمُ اللّه گرفته نشده باشد؛ حال در هر زمان و مکانی که باشد و آن کشور به هر میزان از پیشرفت و توسعه برخوردار بوده باشد.

نویسنده:‌ تقی متّقی

۱) التطور الدلالی بین لغة الشعر و لغة القرآن، دکتر عودة ابو عودة، ۱۴۶ - ۱۴۸، به نقل از: «التفسیر الموضوعی بین النظریة و التطبیق»، ص ۱۴۹.

۲) فجر الاسلام، احمد امین، ص ۷۰ ؛ التطور الدلالی ...، ص ۱۵۰، به نقل از «التفسیر الموضوعی بین النظریة و التطبیق»، ص ۱۴۹.

۳) سوره آل عمران (۳) آیه ۱۵۲ - ۱۵۴.

۴) سوره فتح (۴۸) آیه ۱۱ - ۱۲.

۵) سوره مائده (۵) آیات ۴۸ - ۵۰.

۶) سوره احزاب (۳۳) آیات ۳۲ - ۳۴.

۷) معجم مقاییس اللغة، ص ۱۳۰.

۸) در تأویل آن، مفسران اقوالی دارند که می‏توان رجوع کرد. مثلاً ابن جوزی شش قول را در این زمینه نقل کرده است. ر.ک: زاد المسیر فی علم التفسیر، ابن جوزی، ج ۶، ص ۳۷۹ - ۳۸۱.

۹) اقوال دیگری نیز گفته شده است. ر.ک: همان.

۱۰) تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۲۹۰ و ۲۹۱.

۱۱) فی ظلال القرآن، ج ۵، ص ۲۸۶۱.

۱۲) سوره فتح (۴۸) آیه ۲۴ - ۲۶.

۱۳) تفسیر نمونه، جزء ۲۶، ص ۹۶ (با تصرف).

۱۴) مفردات، راغب اصفهانی، ص ۲۵۸ و ۲۵۹.

---