تكیه بر عقل

مشی امام صادق علیه السلام بر تعقل و گفتگو مبتنی بود عصر آن حضرت , عصر تضارب مكاتب و نحله های متضاد فكری, فلسفی و كلامی بود كه از مواجهه ملت های اسلام با مردمان كشورهای فتح شده و نیز روابط مراكز اسلامی با دنیای خارج , به وجود آمد, و در مسلمانان نیز تحركی برای پژوهش پدید آورده بود , اما امام نه به تكفیر آنان كمر بست و نه حكم به قتل ایشان داد , بلكه به «جدال احسن» با آنان پرداخت

صحرا خاموش است. تخته سنگ ها در نجوا فرو رفته، ستارگان مبهوت به گوشه های افق گریخته؛ دره ها خاموش سر به ابهام دشت ها نهاده، تپه ها افسرده به تاریكی ها تكیه داده، پرنده ای بر ویرانه سكوت نشسته؛ سكوتی در سیاهی گم شده است. شب است. شبی كه رنگ غم به تن دارد،؛ چرا كه صادق آل رسول دیگر نیست. ستارگان، مانند چراغ نیمه مرده شبانان- كه در شب های سرد توفانی در پناه قله ها بسر می برند- فروغ كم سو و از هم گسسته خود را بر سطح سیاه افق رها می كردند، و حیرت زده هر یك از گوشه ای دیده به لاشه زمین دوخته، فجایع بشریت را می نگریستند و می خواستند حضیضی بیابند و خود را در آن افكنند. امشب مرد بزرگی سر به آستان شهادت نهاده است. «خداوند عقل را بیافرید و فرمود پیش بیا، آمد. فرمود عقب برو، رفت. سپس فرمود: سوگند به عزت و جلالم چیزی محبوب تر از تو نیافریده ام؛ برای تو پاداش می دهم و كیفر نیز بر تو است» این گفتار از آن مؤسس فقه جعفری، امام جعفر صادق (علیه السلام) است. چنین گفتاری شاید برای كسانی كه در روزگار ما زندگی می كنند بسیار عادی به نظر آید، اما با بررسی و مطالعه ادوار مختلف فكری در تاریخ و تمدن شرق و اسلامی اهمیت آن نمایان می گردد. ما در دورانی قرار گرفته ایم كه داشتن نوعی آگاهی و نیز ارزیابی از وضع خودمان از لحاظ تفكر دینی برایمان ضرورت حیاتی دارد. رسیدن به نوعی آگاهی مستقیم از خویشتن مستلزم توجه به دیگری است. اگر ما به دیگران می نگریم باید همیشه شخصیت آنان را مانند آیینه ای در برابر خود بداریم، زیرا از یك جهت جمله موجودات، نمایشگر وجود انسان است. دیدن دیگران در خود و یافتن خود در دیگران از طریق خویشتن شناسی است. شناخت فرهنگ نیز به همین گونه است.با چنین احوالی آن گاه كه بخواهیم بدانیم كه به كجا می خواهیم برویم، باید در وهله نخست بدانیم كه كجا هستیم و آن هم منوط به آگاهی كامل از گذشته فكری خود است. پایداری و ثبات یك فرهنگ در وفادار ماندن به اصول حاكم بر آن است. استمرار و پیوستگی اساساً به معنای وابستگی و علاقه به اصولی است كه اساس آن فرهنگ را تشكیل می دهند. در تاریخ خود، با چنین زاویه دیدی، انفصال ها و اتصال های بسیاری را شاهد هستیم. از جمله این سنت ها، سنت «عقل گرایی» در تمدن اسلامی است كه توسط كسانی چون اشعری، غزالی، فخر رازی،... و دیگر عالمان اهل تسنن مورد حمله های جدی قرار گرفت. غزالی در تكفیر حجه الحق ابن سینا تردیدی به خود راه نمی دهد و بی محابا سلاح تكفیر را از غلاف دینی خود بیرون می كشد و فریاد وا اسلاما سر می دهد. غزالی فلاسفه را در سه مورد متهم به كفر می كند:(۱) در قول به قدم عالم(۲) در انكار علم خدا به جزئیات و (۳) در انكار حشر جسمانی. غافل از این كه در تمام موارد مرتكب تناقض و دچار اغتشاش فكری است. همین بدفهمی او از فلسفه،علت روی آوردن وی به تصوف گردید و نهضت ضدفلسفی را در جهان تسنن شكل داد. هرچند ریشه این نحو برخورد را باید دارای پیشینه بلندتری دانست. در سنت شیعی و علوی چنین رویكردی مشاهده نمی شود. از این رو، مشی امام صادق(علیه السلام) بر تعقل و گفتگو مبتنی بود. عصر آن حضرت، عصر تضارب مكاتب و نحله های متضاد فكری، فلسفی و كلامی بود كه از مواجهه ملت های اسلام با مردمان كشورهای فتح شده و نیز روابط مراكز اسلامی با دنیای خارج، به وجود آمد و و در مسلمانان نیز تحركی برای پژوهش پدید آورده بود، اما امام نه به تكفیر آنان كمر بست و نه حكم به قتل ایشان داد، بلكه به «جدال احسن» با آنان پرداخت. «ابوشاكر دیصانی» كه از پیشوایان مكتب مادی بود در حضور حضرت صادق(علیه السلام) حاضر شد و گفت: «ما عقیده داریم كه جهان ازلی و بی ابتدا است، شما كه قائل به حدوث این عالم هستید چه دلیلی دارید؟» حضرت صادق(علیه السلام) تخم مرغی را كه آنجا بود برداشت و فرمود زیر پوست این تخم مرغ دو مایع غلیظ وجود دارد كه با هم مخلوط نمی شوند. یكی مایع سفید رنگی كه زیر پوست وجود دارد(سفیده) و دیگری مایع زردرنگی كه در وسط مایع سفید قرار گرفته است(زرده). اگر این تخم مرغ را زیر بال های گرم مرغی بگذاریم پس از چندی این تخم مرغ از هم می شكافد و جوجه ای با بال و پررنگین از آن بیرون می جهد. این تخم مرغ چند روز پیش وجود نداشته است بلكه در اثر تخم گذاری مرغی به وجود آمده است، و پس از چندی هم جوجه ای كه اكنون وجود ندارد از میان همین تخم مرغ بیرون می آید. با این وصف آیا ما می توانیم این تخم مرغی را كه از چند روز پیش به وجود آمده یا آن جوجه را كه پس از چند روز از این تخم مرغ به وجود خواهد آمد قدیم بدانیم؟ سایر اجزا ی جهان را هم مانند این تخم مرغ و جوجه اگر تعقیب كنیم سرانجام به روزی می رسند كه وجود نداشته اند. اگر این جهان قدیم بود باید اجزای آن نیز از قدیم وجود داشته باشند. «این توضیح امام(ع) ابوشاكر را قانع كرد. همین شیوه جدال احسن را در مباحثه با امام ابوحنیفه مشاهده می كنیم. ابوحنیفه كه یكی از فقهای مذاهب چهارگانه اهل تسنن است از محضر امام بهره های فراوان جسته است تا آنجا كه امام ابوحنیفه به فضل و منت امام صادق بر خود اعتراف كرد. آن عبارت وی معروف است كه «لولا السنتان لهلك النعمان» اگر آن دو سال نبود نعمان بن ثابت(ابوحنیفه) هلاك می شد. مالك بن انس كه پایه گذار مذهب مالكی است، در مورد امام صادق می گوید:« چشمی ندیده و گوشی نشنیده و به قلب انسانی خطور نكرده مردی را كه از نظر علم و عبادت و تقوا، برتر از امام صادق(علیه السلام) باشد.»بین امام صادق(علیه السلام) و فقهای آن عصر مناظراتی رخ داده است كه از لابه لای این مناظرات می توان به شخصیت والای ایشان پی برد. یكی از این گفت و شنودها، ملاقات ابوحنیفه با امام است.روزی امام خطاب به ابوحنیفه گفت: شنیده ام تو بر اساس قیاس فتوا می دهی. ابوحنیفه: آری.سپس امام برای باطل بودن قیاس مواردی از قوانین اسلام را كه برخلاف این اصل است ذكر كرد فرمود: به نظر تو كشتن كسی به ناحق مهمتر است یا زنا؟ ابوحنیفه گفت: كشتن كسی به ناحق.

امام: بنابر این اگر عمل كردن به قیاس صحیح باشد، پس چرا برای اثبات قتل دو شاهد كافی است؛ ولی برای اثبات كردن زنا چهار شاهد لازم است؟ آیا قانون اسلام با قیاس سازگار است؟

ابوحنیفه: نه.

امام: بول كثیف تر است یا منی؟

ابوحنیفه:بول.

امام: پس چرا خداوند در مورد اول مردم را به وضو گرفتن امر كرده، ولی در مورد دوم دستور به غسل كردن صادر فرموده؟ آیا این حكم با قیاس سازگار است؟

ابوحنیفه: نه.

امام: نماز مهمتر است یا روزه؟

ابوحنیفه: نماز.

امام: پس چرا بر زن حائض قضای روزه واجب است ولی قضای نماز واجب نیست؟ آیا این حكم با قیاس سازگار است؟

ابوحنیفه:نه.

---