سفری به دنیای آینده

مردم معتقدند كه سفر های مكانی غم ها را دور می كند و خستگی ها را می كاهد, اما سفر های زمانی چطور وقتی همراه با انبوه تاریخ نگاران پا به دنیای گذشته می گذاریم با وقایعی روبرو می شویم كه گاهی ما را شاد می كنند و گاهی غمگین اما هرگز نمی توانیم آنها را تغییرداده یا جرح و تعدیل كنیم

امام امیرالمومنین (ع): همه آینده‌ها نزدیك است. غررالحكم، ۶۰/۲۴

انقلاب جهانی تكنولوژی با تغییرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فردی در سراسر جهان همراه است. همچون انقلابهای كشاورزی و صنعتی در گذشته، این انقلاب تكنولوژی نیز از پتانسیل دگرگون سازی كیفیت زندگی و طول عمر، متحول سازی كار و صنعت، تغییر و تبدیل ثروت، جابجایی قدرت درسطح ملتها و دردرون ملتها، و افزایش تنش و تعارض برخورداراست. پیامدهای انقلاب یاد شده بر سلامتی بشر شاید شگفت آورترین آنها باشد. چرا كه خط شكنی های علمی كیفیت و طول زندگی انسان را به مراتب بهتر خواهد كرد. بیوتكنولوژی نیز ما را قادر خواهد ساخت ارگانیزم های زنده از جمله خودمان را شناسایی نموده، چگونگی فعالیتشان را درك كنیم. آنها را دستكاری كرده، بهبود بخشیده و تحت كنترل در آوریم. تكنولوژی اطلاعات امروزه به ویژه در كشورهای توسعه یافته تحولات انقلابی برای زندگی ما به ارمغان آورده و خود عامل توان آفرین عمده ای برای سایر روندها به شمار می رود. تكنولوژی مواد، تولید محصولات، قطعات و سیستم های ارزان تر، هوشمند تر، چند منظوره، سازگار با محیط زیست، ماندگارتر، و سفارشی تر را میسر خواهد ساخت. علاوه بر این مواد هوشمند، ساخت و تولید چالاك و نانو تكنولوژی شیوه تولید وسایل را متحول ساخته و توانمندی های آنها را بهبود می بخشد. انقلاب تكنولوژی از حیث اثرات جهانی اش یكسان عمل نخواهد كرد و بسته به میزان استقبال از آن، سرمایه گذاری و مسائل متعددی همچون بیو اخلاق، حریم خصوصی، نابرابری اقتصادی، تهاجم فرهنگی، و واكنش های اجتماعی نقش های متفاوتی ایفا خواهد نمود. اما راه بازگشتی وجود ندارد، چون برخی جوامع فرصت را غنیمت شمرده از انقلاب یاد شده سود برده و پدیده جهانی شدن محیط زندگی همه جوامع را دستخوش تغییر خواهد كرد. آنچه در زیر می خوانید پیشگفتار نسخه فارسی كتاب انقلاب جهانی تكنولوژی است.

مردم معتقدند كه سفر‌های "مكانی" غم‌ها را دور می‌كند و خستگی‌ها را می‌كاهد، اما سفر‌های "زمانی" چطور؟ وقتی همراه با انبوه تاریخ‌نگاران پا به دنیای گذشته می‌گذاریم با وقایعی روبرو می‌شویم كه گاهی ما را شاد می‌كنند و گاهی غمگین؛ اما هرگز نمی‌توانیم آنها را تغییرداده یا جرح و تعدیل كنیم. به‌عكس، زمانی كه با معدود آینده‌پژوهان به دنیای آینده سفر می‌كنیم درست مثل این است كه از خوابی سنگین اما پر از رویا بیدار می‌شویم؛ رویا‌هایی امید‌بخش و نیروزا و رویا‌هایی نگران‌كننده و دلهره‌زا. اگر بتوانیم به این رویاها اعتماد كنیم تصویر‌هایی از آینده در ذهن ما شكل می‌گیرد كه به تصمیم‌ها و اقدامات امروز ما جهت می‌دهد و به آنها معنای ویژ‌ه‌ای می‌بخشد.

كتاب انقلاب جهانی تكنولوژی به اندازه یك سفر كوتاه شما را به آینده می‌برد و با چشم‌اندازی از جهان در حدود سال ۱۴۰۰ ه‍.ش آشنا می‌كند. در این آینده‌گردی باید عینك تكنولوژی به چشم بزنید و دنیای ۱۴۰۰ را از پشت این عینك ببینید. آماده باشید كه وارد دنیای آینه‌ای می‌شوید!

آلیس، قهرمان قصه كودكانه "آلیس در سرزمین عجایب"، دختری شاد بود كه روزها با گربه‌های كوچكش بازی می‌كرد و هیچ دغدغه‌ای نداشت. یك روز به سرش زد كه از تاقچه اتاق بالا برود و خود را در آینه‌ای كه آنجا بود ببیند، اما چیزهایی كه در آن سوی آینه می‌دید با آنچه در این سو مشاهده می‌كرد به كلی متفاوت بود. كنجكاوی كودكانه‌اش او را برانگیخت تا وارد دنیای آینه‌ای شود. دنیایی كه زنبورهایش به اندازه فیل بودند و كسی كه می‌خواست جلو برود باید رو به عقب حركت می‌كرد. دنیای آینه‌ای به معنای واقعی كلمه "باژگونه" بود و دخترك باید ماجراهای بسیاری را پشت سر می‌گذاشت تا با این دنیا خو بگیرد و بر اضطراب كودكانه‌اش غلبه كند.

انقلاب جهانی تكنولوژی، كه تا سال ۲۰۱۵ م از راه خواهد رسید و گوشه‌هایی از آن در این كتاب ترسیم شده است، ما را به یك دنیای آینه‌ای می‌برد كه بسیاری از جنبه‌های آن برای ما بیگانه است و ما را مضطرب می‌كند. با مطالعه این كتاب فرصت داریم پیشاپیش برای مدتی در این دنیا بگردیم، آن را لمس كنیم، با آن خو بگیریم و وقتی به دنیای واقعی باز می‌گردیم از خود بپرسیم كه اگر قرار است به سمت چنین آینده (یا آینده‌هایی) برویم ، تكلیف امروز ما چیست؟ شناختی كه از این طریق به‌دست می‌آید به قول وندل بل "تنها معرفت قابل اتكا و سودمند است(۱) كه براساس آن می‌توانیم با آمادگی بیشتری به استقبال آینده برویم.

كتاب حاضر از منظر تكنولوژی به آینده نگاه می‌كند. نویسندگان آن معتقدند كه انقلاب جهانی تكنولوژی از پیشرفت‌های تعیین‌كننده نانوتكنولوژی، بیوتكنولوژی، تكنولوژی مواد و هم‌افزایی آنها با تكنولوژی اطلاعات ناشی می‌شود. همچنین خاطرنشان می‌كنند كه دو دهه آینده در استیلای بیوتكنولوژی خواهد بود. نویسندگان می‌كوشند تا خطوط كلی و اصلی پیشرفت‌ها ـ و به تعبیری "روندها"ی حاكم بر این تكنولوژی‌ها ـ و تعاملات آنها با یكدیگر را كشف كرده و تأثیرات و عواقب احتمالی این روندها را در برابر نگاه خوانندگان (به‌ویژه سیاستگذاران ارشد) قرار دهند. اگر آینده به‌گونه‌ای باشد كه در این گزارش ترسیم شده است، بشریت باید منتظر رویدادهای بسیار غافلگیركننده‌ای باشد.

● درباره مجری این مطالعه

این مطالعه به اهتمام مركز سیاست تكنولوژی وابسته به موسسه رند (http://www.rand.org) انجام شده است. خود این موسسه یكی از زیر مجموعه‌های پژوهشگاه ملی تحقیقات دفاعی آمریكا است كه بودجه‌های آن را دولت فدرال تأمین می‌كند و از سوی وزارت دفاع، ستاد مشترك نیروهای مسلح و سازمان‌های دفاعی آمریكا پشتیبانی می‌شود. آن‌طور كه وندل بل می‌نویسد، موسسه رند را ژنرال اچ.اچ آرنولد ـ معروف به پدر نیروی هوایی آمریكا ـ در سال ۱۹۴۵ م تاسیس كرده است(۲). هدف وی این بود كه یك زیرساخت تفكری قوی برای نیروی هوایی كشورش به‌وجود آورد كه وظیفه اصلی‌اش توسعه "تفكر منظرساز" به‌ویژه از دیدگاه تكنولوژی باشد. بل از قول شخصی به‌نام دیكسون نقل می‌كند كه این موسسه در میان تمام موسسات، مراكز و سازمان‌هایی كه كار فكری می‌كردند و بعدها به‌عنوان "اندیشكده" شناخته شدند به یكی از موثرترین و با نفوذترین آنها تبدیل شد.

بیشتر دستاوردهای این موسسه مثل انتخاب سیاست‌ها، استراتژی‌ها، توصیه‌ها، هشدارها، طرح‌های بلندمدت، پیش‌بینی‌ها و ایده‌های جدید، به‌نحوی از انحا متضمن تفكر آینده‌نگرانه بود. در حدود سال ۱۹۷۰ ، موسسه رند پروژه‌های غیرنظامی را نیز تا حدی به فعالیت‌های خود اضافه كرد كه در حدود یك سوم فعالیت‌های آن‌را شامل می‌شد. پژوهشگران رند تكنیك‌‌هایی همچون سناریوسازی، شبیه‌سازی كامپیوتری [روندها ]، تكنیك دلفی، بودجه‌بندی طرحها، اثربخشی هزینه‌ها و تحلیل سیستم‌ها را ابداع كرده و گسترش دادند. این موسسه كه آینده‌پژوهان سرشناسی در آن كار می‌كردند به منزله آموزشگاهی برای تربیت آینده‌پژوهان بود و علاوه بر آن، بذر چند اندیشكده را نیز پاشید.(۳)

بل این نكته ظریف را نیز خاطرنشان می‌كند كه موسسه رند، به‌رغم نقش خلاقانه آن در گسترش آینده‌پژوهی، عمدتا" در جهان‌بینی متعصبانه خود محدود و محصور بوده است. رند مخلوق مشتریان نظامی و اطلاعاتی خویش است و نتوانسته با جهان‌بینی و پارادایم‌‌های آنها فاصله بگیرد. در نظر داشته باشیم كه همین آینده‌پژوهی به سفارش شورای ملی اطلاعات آمریكا تهیه شده است.

● آینده‌پژوهان بی‌طرف نیستند

ارزیابی بل از عملكرد موسسه رند واقعیت مهمی را آشكار می‌كند؛ تصویر‌هایی كه آینده‌پژوهان از آینده می‌سازند، اصولا" نمی‌تواند ناب و مستقل از ارزشها و پارادایم‌‌های آنان باشد. بنابراین در پذیرش این تصویرها باید جانب احتیاط را نگاه داشت. حتی باید متوجه این نكته بود كه بسیاری از تصویر‌های آینده، كه در مراكز تفكری غرب ابداع می‌شود، ویژه "صادرات" به كشور‌های رو به توسعه‌ای است كه یا از عهده آینده‌پژوهی بر نمی‌آیند و یا اهمیت آن را به منزله یك وظیفه خطیر ملی درك نكرده‌اند. این ناتوانی یا غفلت بدین معنا نیست كه آنها خلا تصویرهای آینده را ـ به‌عنوان شالوده استراتژی‌ها و برنامه‌های بلندمدت خود ـ احساس نمی‌كنند. به‌عكس، آنها این خلا را به خوبی تشخیص می‌دهند اما چون نمی‌توانند آن را پر كنند، به تصویرهای وارداتی هجوم می‌برند.

اندیشكده های استكباری این نیاز حیاتی كشورهای رو به توسعه را می‌شناسند و بر پایه منافع غیر اخلاقی خود به آن پاسخ می‌دهند. دكتر روبرت یونگ، روان‌پژوه و آینده‌پژوه فقید، با لحنی هشداردهنده می‌گفت:

اكنون آینده به‌وسیله گروه كوچكی از مردم نخبه دنیا "مصادره" شده و مردم جهان [متأسفانه ]به سوی أینده‌ای می‌روند كه توسط این نخبگان تعریف می‌شود. من معتقدم كه نباید چشم‌بسته به سمت این آینده برویم. (۴)

دانش آینده‌پژوهی به افراد، سازمانها و ملتها اجازه می‌دهد تا سمت و سوی درست زندگی را بیابند و "حال" را به "آینده"ای پیوند بزنند كه متضمن نیك‌فرجامی آنها باشد. بدون شك، بسیاری از افراد و سازمان‌هایی كه از مشكل بی‌كفایتی رنج می‌برند (و غالبا" نمی‌توانند مسیر درست را بیابند) همان‌هایی هستند كه گنجینه آگاهی خود را از معرفت نسبت به گذشته و حال آكنده‌اند، اما از معرفت نسبت به آینده غافل شده‌اند. وقتی این رویكرد یا رفتار در سطح ملت‌ها بروز می‌كند، عواقب آن می‌تواند بسیار دهشتناك باشد. پرفسور ای.ام.لاو، آینده‌پژوه انگلیسی كه ۷۰ سال پیش نشریه "فردا: مجله‌ای برای آینده" را منتشر می‌كرد در یكی از سرمقاله‌های خود خطاب به رهبران كشورش نوشت:

من روزی را می‌بینم كه كشور ما یك "وزارت آینده" داشته باشد. این وزارتخانه مفیدتر از همه دستگاههایی خواهد بود كه تاكنون مثل قارچ سبز شده‌اند. اگر بپرسید كه كار این دستگاه چه خواهد بود، می‌گویم: جمع‌آوری و پردازش و مقایسه اطلاعات از سراسر جهان. این وزارتخانه مثل عنكبوتی است كه در لانه شبكه‌ای خود می‌نشیند، همه دانش‌های جهان را شكار می‌كند، و دست به تحلیل آینده‌نگرانه این دانشها می‌زند تا پیشرفت‌‌های بعدی آنها را كشف كند و به ما بگوید كه علم و تكنولوژی به چه سمت و سو‌هایی می‌روند و چه آینده‌‌هایی را در برابر ما قرار می‌دهند.(۵)

اچ.جی.ولز كه او نیز در همین مجله قلم می‌زد، همواره تأسف می‌خورد كه چرا دانشگاهها به انبوهی از دپارتمان‌های تاریخ و لشكری ازتاریخ‌نگاران مجهزند، اما كسی به آینده نمی‌پردازد. با مساعی این مردان نامدار، امروزه دانش آینده‌پژوهی حداقل در میان كشور‌های توسعه‌یافته و پار‌ه‌ای از كشورهای رو به توسعه، منزلت شایسته‌ای كسب كرده و در مواردی به یك رشته معتبر دانشگاهی تبدیل شده است. (۶ )

● فلسفه كشف و مطالعه روندهای تكنولوژی

جیمز دتیور خاطرنشان می‌كند كه آینده احتمالا" از تعامل چهار مولفه پدید می‌آید: رویدادها، روندها، تصویرها [از آینده ]، واقدامات (۷). وی ابتدا روندها را به سه دسته تقسیم می‌كند: روندهایی كه استمرار گذشته و حال هستند؛ روندهای كم و بیش ادواری؛ و روندهای نوظهور. سپس در تشریح روندهای نوظهور می‌نویسد:

آینده ممكن است آبستن اموری باشد كه از هر حیث نو بوده و پیش از آن هرگز به تجربه بشری در نیامده باشند. چنین روندهایی را بهتراست "مسائل نوظهور" بنامیم. اینها مسائلی هستند كه احتمال بروز آنها در آینده وجود دارد، اما اكنون به سختی قابل مشاهده‌اند و در گذشته هم موجود نبوده‌اند. بسیاری از آینده‌پژوهان استدلال می‌كنند كه مهمترین روندها، همین مسائل نوظهور‌اند كه عمدتا" پیامد مستقیم یا غیرمستقیم تكنولوژی‌های جدید هستند. روش‌های شناسایی مسائل نوظهور كاملا" با روش‌های پیش‌بینی سایر روندها متفاوت است.(۸)

عقیل ملكی فر، وحید وحیدی مطلق

علاقه مندان به تهیه نسخه فارسی كتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه كنند:

http://www.fara.ir/index.php?target=bekhan&function=viewBook(۱۱۰۰۳۷۳)

علاقه مندان به مطالعه نسخه انگلیسی كتاب می توانند به آدرس زیر مراجعه كنند:

http://www.rand.org/publications/MR/MR۱۳۰۷/

مراجع

[۱] ریچارد اسلاتر و همكاران، " نو اندیشی برای هزاره نوین: مفاهیم، روش ها و ایده های آینده پژوهی"؛ ترجمه عقیل ملكی فر، وحید وحیدی مطلق، سید احمد ابراهیمی، مركز مطالعات و برنامه ریزی استراتژیك، موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، ۱۳۷۸

این كتاب، یكی از تازه‌ترین مراجع ارزنده آینده‌پژوهی است كه با مشاركت جمعی از معروف‌ترین آینده‌پژوهان نوشته شده، و پیرامون فلسفه و مبانی نوین‌ آینده‌پژوهی در قرن حاضر بحث می‌كند.

[۲] همان.

[۳] همان.

[۴] همان.

]۵[ Edward Cornish; “The Study of the Future: An Introduction To the Art and Science of Understanding And Shaping Tomorrow’s World”; Published by World Future Society; USA: ۱۹۷۷;P ۷۶.

این كتاب كه به الفبای آینده‌پژوهی معروف شده‌، یكی از ۵۰ مرجع برگزیده این رشته است كه به اهتمام ادوارد كورنیش، بنیانگذار انجمن آینده جهان (http://www.wfs.org) در آمریكا نگاشته شده است.

[۶] ر.ك. مرجع [۱].

[۷] جیمز دیتور؛ "آینده‌پژوهی به‌عنوان دانشی كاربردی"؛ ترجمه سیداحمد ابراهیمی، عقیل‌ملكی‌فر؛ فصلنامه رهیافت، شماره ۲۰، بهار ۱۳۷۸.

[۸] همان.

[۹] همان.

]۱۰[. Andy Hines; “A Checklist for Evaluating Forecasts”; in the “Exploring Your Future”; Published by World Future Society; USA: ۲۰۰۰; P ۸۴.

[۱۱] پرفسور ارنست براون؛ "ارزیابی و پیش‌بینی تكنولوژی"؛ ترجمه علیرضا بوشهری، عقیل‌ملكی‌فر؛ انتشارات كرانه علم؛ ۱۳۷۹ http://technologyincontext.blogspot.com

[۱۲] همان.

[۱۳] همان.

[۱۴] مقاله اشاره شده در مرجع ۱۰.

[۱۵] همان.

[۱۶] وزارت علوم، تحقیقات و محیط زیست مالزی، "توسعه تكنولوژی صنعتی، یك برنامه اقدام ملی". این سند آموزنده در واقع استراتژی توسعه تكنولوژی مالزی در دهه ۱۹۹۰م است كه به اهتمام كمیته تكنولوژی نو وابسته به كمیسیون صنعت شورای پژوهش‌های علمی كشور ترجمه و توزیع محدود شده است.

[۱۷] منصوری، رضا؛ "ایران ۱۴۲۷"، انتشارات طرح نو، ۱۳۷۹.

[۱۸] مرجع ۱۰، صفحات ۶۷ تا ۷۱ را ببینید.

---