اهدای عضو آخرین امید زندگی

در حال حاضر پیوند عضو یکی از مهم ترین روش های پزشکی است که برای بیماران لاعلاج و درمان ناپذیر به کار برده می شود

در حال حاضر پیوند عضو یکی از مهم ترین روش های پزشکی است که برای بیماران لاعلاج و درمان ناپذیر به کار برده می شود. بیمارانی که به دلیل ابتلا به بیماری هایی نظیر نارسایی کلیه، نارسایی کبد و یا نیاز به پیوند قلب و ریه راهی درمانی جز پیوند اعضای سالم دیگری به جای عضو ناسالم خود ندارند.

راه حل اجرای این شیوه نوین پزشکی- درمانی در برخی موارد انسان زنده و نیز اجساد انسانی هستند که حسب قابلیت، کارایی و استفاده اعضای مورد نیاز، از هر یک از این منابع بهره برداری می شود. با این همه، امروزه غالب پیوندهای اعضا از افراد مبتلا به مرگ مغزی گرفته می شود که در این وضعت می توان از پانکراس (لوزالمعده)، کبد، قلب، کلیه، قرنیه و... آنها استفاده کرد.

زمان اهدای عضو از ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد از مرگ مغزی است و سن، عدم وجود بیماری های پایه ای و مزمن مانند دیابت و سرطان از اهمیت بالایی در اهدای عضو برخوردار است. همچنین سن فرد اهداکننده عضو نباید بیشتر از ۶۵ سال باشد.

پیوند عضو اقدامی حیات بخش به مبتلایان نارسایی پیشرفته اعضا بوده و یکی از تاثیرگذارترین و کاربردی ترین دستاوردهای علم پزشکی است و از نشانه های مهم ارتقاء سطح دانش پزشکی و توانمندی های علمی و فنی مراکز پزشکی تلقی می شود. پیوند اعضا برای بعضی اعضا تنها روش جایگزین عضو نارساست و برای بعضی دیگر روش جایگزینی دیالیز وجود دارد که البته پیوند از لحاظ کیفیت زندگی ارجح بوده و علاوه بر آن از نظر اقتصادی باصرفه تر است.

● نداشتن اطلاعات از ماهیت مرگ مغزی

جالب اینکه اولین عمل پیوند کلیه در ایران در سال ۱۳۴۷ در شیراز انجام شده است و البته در سال های اخیر با پیشرفت های به وجود آمده شاهد موارد روزافزون پیوند کلیه و سایر اعضا در ایران هستیم. اولین بخش پیوند کلیه در تهران در سال ۱۳۶۳ تاسیس شد.

در بیشتر کشورها، نوعی فهرست انتظار از سوی مقامات مربوط تهیه می شود. به نسبت نوع پیوند، عضو مربوط، وخامت حال بیمار و مدت زمانی که بیمار در فهرست انتظار قرار داشته، اولویت های واگذاری مورد بررسی قرار می گیرد. گاهی اوقات، شخص قبل از فوت در وصیت نامه اش نام شخص خاصی را ذکر می کند و می خواهد عضوش را به او اهدا کنند.

متاسفانه خانواده های بیماران مرگ مغزی اطلاعات کمتری نسبت به مرگ مغزی و سطح هوشیاری بیمار دارند و تصور می کنند که مرگ مغزی همان «کما» است.

نداشتن اطلاعات از ماهیت مرگ مغزی سبب شده است والدین افرادی که دچار مرگ مغزی شده اند تصور کنند بیمار آنها می تواند به زندگی بازگردد.

سالانه تعداد زیادی بر اثر حوادث مختلف دچار مرگ مغزی می شوند و امکان بازگشت آنها به زندگی عادی وجود ندارد اما به دلیل ممانعت والدین یا اعضای خانواده شان امکان پیوند اعضای آنها به بیماران وجود ندارد.

حتی درکشورهای اتحادیه اروپا هم که درپیوند اعضا منع قانونی ندارند، ۲۰ درصد مردم حاضر به اهدای عضو نیستند و ریشه فرهنگی این امر انزجار انسان ها از تکه شدن بدن افراد پس از مرگ است. مشکل دیگر در امر پیوند اعضا که آن هم منشاء فرهنگی دارد؛ عدم رضایت اطرافیان متوفاست که حتی اگر خود متوفی نیز رضایت خود را برای اهدای پس از مرگ اعلام داشته باشد در اکثر موارد اطرافیان این اجازه را نمی دهند.

در مرگ مغزی، خونرسانی و اکسیژن رسانی به مغز متوقف می شود و مغز تمام کارکرد خود را از دست می دهد و دچار تخریب غیرقابل برگشت می گردد. اگر چه پس از مرگ مغزی اعضای دیگر از جمله قلب، کبد و کلیه ها هنوز دارای عملکرد هستند، بتدریج در طی چند روز آینده از کار خواهند افتاد.

بیمار مرگ مغزی، صحبت نمی کند، نمی بیند، به هیچ یک از تحریکات خارجی پاسخی نمی دهد و بدون استفاده از دستگاه تنفس مصنوعی قادر به تنفس نخواهد بود. تصادفات رانندگی، وارد آمدن ضربه شدید به سر، سقوط از ارتفاع، غرق شدن در آب، مسمومیت ها، خونریزی های داخلی مغز و همچنین سکته مغزی از علل شایع مرگ مغزی به شمار می روند.

پزشکان تعیین کننده مرگ مغزی که تکمیل کننده برگه مخصوص تائید هستند، شامل دو پزشک متخصص نورولوژی و یا یک متخصص نورولوژی و یک متخصص جراحی مرگ مغز و اعصاب است که هر کدام جداگانه بیمار را معاینه و بررسی می کنند و برگه مخصوص را تکمیل و امضا می کنند.

● در انتظار اهدای عضو

جنگ جهانی اول با همه مصیبت هایی که برای بشریت داشت، کمک زیادی به پیشرفت و موفقیت پیوند اعضا کرد. برجسته ترین چهره این حوزه در آن زمان، هارولد گیلیس بود که دستیارش، آرچیبالد مکیندو همین راه را درجنگ جهانی دوم و با عنوان جراحی ترمیمی ادامه داد.

در دهه ۳۰ میلادی، جراح اوکراینی یویو وورونوی اولین پیوند را از مرده به انسان انجام داد که موفقیت آمیز نبود. درسال ۱۹۵۴، اولین پیوند کلیه بین دو دوقلوی همسان با موفقیت انجام شد. اگر چه در دهه ۴۰ میلادی، روی مفهوم پس زدن پیوند مطالعات ارزشمندی انجام شده اما درسال ۱۹۵۱ بود که برای اولین بار استفاده از داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی برای جلوگیری از رد پیوند توصیه شد.

درحال حاضر ۱۸هزار بیمار در انتظار اهدای عضو درایران وجود دارد که با وجود ظرفیت مناسب برای پیوند، متاسفانه به دلیل عدم رضایت خانواده ها اکثر بیماران که می توانند اعضای بدن خود را اهدا کنند فوت می کنند.

همچنین بیش از ۱۶هزار بیمار درکشور با هزینه ای معادل دو میلیون تومان برای هر فرد، دیالیز می شوند که با فرهنگ سازی در زمینه اهدا عضو می توان مشکل این دسته از بیماران را به صورت کامل برطرف کرد. جالب اینکه سخت ترین پیوندها، پیوند ریه و پوست در سطح وسیع است و ۱۶گروه پزشکی برای عمل یک پیوند ریه باید حضور داشته باشند.

متاسفانه ۹۶ درصد از بیمارانی که دچار مرگ مغزی می شوند براثر آگاهی نداشتن خانواده ها فوت می کنند و امکان اهدای عضو را نمی یابند و تنها چهار درصد از خانواده بیماران مرگ مغزی حاضر به پذیرش اهدا عضو این بیماران می شوند که با فرهنگ سازی در زمینه پیوند عضو می توان مشکلات بسیاری از بیماران در انتظار پیوند را برطرف کرد.

با توجه به میزان بالای حوادث جاده ای و مرگ مغزی ناشی از آن، کشور از پتانسیل بالایی برای دریافت عضو از جسد برخوردار است. انتقال مصدومان ترافیکی درسال ۸۳ فقط ۹درصد بوده ولی این آمار درسال ۸۴ به ۳۰ درصد افزایش داشته است.

ایران تنها کشوری است که درجهان فهرست انتظار پیوند کلیه ندارد. این درحالی است که آمریکا درسال اخیر نزدیک به ۴۳ هزار بیمار در انتظار کلیه دارد.

سالانه پنج میلیون ایرانی به نارسایی قلب مبتلا می شوند اما هرسال تنها ۲۰ پیوند قلب در کشور صورت می گیرد. عمل پیوند قلب از سال ۱۳۷۱ در ایران شروع شده و تا به حال بیش از ۱۲۰پیوند قلب انجام شده اما به دلیل برخوردار نبودن از تجهیزات لازم، تا به حال نتایج مطلوبی از این جراحی ها به دست نیامده است.

سالانه ۳ هزار و ۱۷۵ایرانی به پیوند کلیه یا دیالیز نیاز دارند اما طی ۱۲سال گذشته فقط ۸۴ مورد یعنی ۸/۰درصد همه پیوندهای کلیه در ایران از جسد بوده است. هرسال حدود ۱۰۰۰ تا ۱۷۰۰ مورد پیوند کلیه در کشور انجام می شود که تنها حدود ۲۰۰ مورد آن از بیماران مرگ مغزی است.

کمترین آمار پیوند عضو در کشور مربوط به پیوند ریه است. تاکنون درکل کشور تنها ۹ پیوند ریه انجام شده است. ۸ مورد در تهران و یک مورد در اصفهان. به طور میانگین هرماه یک بیمار نیازمند به ریه در کشور فوت می کند. هم اکنون ۱۱۷ بیمار در بیمارستان مسیح دانشوری و تقریبا همین تعداد در برخی بیمارستان های دولتی و خصوصی دیگر، در فهرست انتظار پیوند ریه قرار دارند.

داروی جدید پیوندی (تاکرولیموس) به فارماکوپه دارویی کشور وارد شده و امکان تحت پوشش بیمه قرار گرفتن این دارو فراهم شده است.

تعداد مرگ های مغزی به دلیل افزایش سوانح و تصادفات روبه افزایش است و براساس بررسی ها در صورتی که آمادگی اهدای عضو در ۲۰ درصد از خانواده های بیماران مرگ مغزی وجود داشته باشد نیاز بیماران به پیوند عضو درکشور برطرف می شود.متاسفانه تنها ۳۰ تا ۴۰درصد خانواده های بیمار مرگ مغزی به اهدای عضو بیمارانشان رضایت می دهند.

● حفظ کیفیت ارگان های اعضای بدن

اما اگر افراد در زمان حیات فرم رضایت پیوند عضو را پرکرده باشند موضوع متفاوت و نیاز به پیوند عضو در کشور برطرف می شود. ارزیابی های تطبیقی کشورهای جهان نشان می دهد که به چند دلیل، میزان رضایت بستگان بیماران مرگ مغزی در دیگر کشورها به ویژه کشورهای درحال توسعه ۷۰ تا ۸۰ درصد است و با وجودی که آمار بیماران مرگ مغزی در این کشورها پایین تر است اما کمتر بیماری را در فهرست انتظار دریافت عضو می توان یافت.

کارشناسان برای گسترش فرهنگ اهدای عضو توصیه می کنند که:

برای پرهیز از شبهه و مشکل آفرینی، باید مرگ مغزی به طور مشخص تعریف شود.

وقتی درمان یک فرد بیمار و نیازمند از طریق اهدا عضو صورت می پذیرد، باید برای انجام آن چاره اندیشی مناسب کرد برای جلب اعتماد مردم به مسئله پیوند اعضاء ضروری است که مدیران شهری و افراد سرشناس از طرح حمایت کنند.

برای فرهنگسازی پیوند اعضا در سطح جامعه، همه نگاهها و توقع ها از رسانه هاست. اما به زعم این، برای برآورده سازی این نگاه و توقع، به همدلی و همکاری همه سازمان های ذی ربط احتیاج است.

به گفته متخصصان یکی از مشکلات بزرگی که در زمینه اهدای عضو از فرد مرگ مغزی با آن روبه رو هستیم مربوط به پرسنل بیمارستان هاست زیرا آنان این آگاهی را ندارند که فرد مرگ مغزی بسیار ارزشمند است چرا که اعضای آن می تواند جان انسان های دیگری را نجات دهد.

در زمانی که برای فرد مرگ مغزی شده دیگر هیچ اقدامی نمی توان انجام داد پرسنل بیمارستان اقدام به اعلام کد می کنند مبنی بر اینکه دیگر هیچ اقدام درمانی و دارویی برای این فرد مرگ مغزی انجام نشود. درحالی که قطع دارو باعث پایین آمدن کیفیت ارگان های اعضای بدن فرد می شود و نباید قطع شود.

اگر کیفیت ارگان های اعضای بدن فرد مرگ مغزی شده با قطع دارو آسیب ببیند مسلما روند پیوند نیز تحت تأثیر قرار می گیرد زیرا بهترین زمان برای برخی اعضای بدن از جمله ریه ساعات اولیه مرگ مغزی است و باید افراد آگاه باشند که اگر اعضای فرد مرگ مغزی سریع اهدا شود هفت نفر از مرگ حتمی نجات می یابند.

● اهدای زندگی به سبک سایبری

به تازگی برخی سایت های اینترنتی گزینه ای را به بخش تایم لاین خود اضافه کرده اند که از طریق آن کاربران می توانند وضعیت «اهداکننده» بودن خود را به دوستان شان اطلاع دهند. سایت های اجتماعی امیدوار هستند که این حرکت بتواند افراد بیشتری را ترغیب به اهدای عضو کند.

اگر هم کاربری هنوز برای اهدای عضو ثبت نام نکرده باشد و به حال دوستان اهداکننده اش، غبطه می خورد، این سایت ها لینکی در اختیار وی می گذارد که او را به نزدیکترین مرکز ثبت نام پیوند اعضا راهنمایی می کند. البته این امکان به دلایل تفاوت فرهنگی جوامع و تکنولوژی مراکز درمانی فعلا برای همه کاربران فعال نیست.

اما حرکت جالبی است و هدف مدیران این سایت ها از این کار هرچه که باشد، مطمئنا به ترویج فرهنگ اهدای عضو کمک بیشتری خواهدکرد.

ضمن اینکه تشویق وگرامیداشت افراد اهداکننده عضو از سوی برخی سایت های دولتی مرتبط با درمان بهترین راه برای ترویج این کار است.

شهروندان با دریافت فرم اهدای عضو می توانند رضایت خود را مبنی بر اهدای اعضا در صورت مرگ مغزی شدن اعلام کنند و افرادی که فرم اهدای عضو را پرکرده اند در صورتی که منصرف شوند، می توانند رضایت خود را پس بگیرند.

گسترش فعالیت های فرهنگ سازی و ترویج باورهای صحیح در بهبود این امر تأثیر شگفت آوری دارد. مثلا در کشور سوئد افرادی که داوطلب اهدای عضوند گردنبندی به گردن دارند که در صورت بروز حادثه یا مرگ درهمان بیمارستان محل بستری اعضای مورد نیاز بدن او را جهت پیوند خارج می کنند که حتی نیازی هم به کسب اجازه از خانواده ها نیست. پس می توان با فرهنگ سازی و تکیه بر روحیه فداکاری و ایثار مردم در لحظه های بحرانی حسی و عاطفی با دیالوگ و گفت وگو با همراهان بیمار، آنها را به اهدای عضو راضی کرد.

امروزه در کشورهای مختلف با تصویب قوانین مربوط به مرگ مغزی و با تبلیغات گسترده ای که در خصوص اهدای عضو پس از مرگ انجام می گیرد، اعضای بیماران دچار مرگ مغزی به عنوان مهم ترین منبع تعیین کننده عضو به بیماران نیازمند اهدای عضو، پیوند زده می شود.

در واقع هر کشوری با توجه به ارزش ها و هنجارها و بافت فرهنگی خود، به گونه ای با مسئله مرگ مغزی و پیوند اعضا برخورد نموده و این مشکل را به شکل خاص و منطبق با فرهنگ حاکم بر جامعه حل نموده است.

پیوند اعضا مسئله ای است که به صرف تکنولوژی و امکانات پزشکی منحصر نمی شود حتی در کشورهای غربی هم هرساله تلاش ها از تصویب قوانین تسهیل کننده تا تلاش شرکت های بیمه و خدماتی تمرکز هرچه بیشتر بر فرهنگ سازی اهدای عضو وجود دارد.

پیوند برخی از ارگان ها حساسیت بیشتری دارد و اگر زمان طلایی پیوند بگذرد شانس موفقیت ممکن است از بین برود. پیوند اعضای حیاتی مانند قلب یا ریه از این موارد است. این زمان طلایی هم علاوه بر سرعت عمل کادر پزشکی به سرعت تصمیم گیری و در اصل زمینه های قبلی این تصمیم در خانواده پیوند دهنده بستگی دارد بنابراین یک حرکت آنی نیست و نیازمند آگاهی رسانی عمومی بیشتر است.

متاسفانه مرگ مغزی بیماران که به دلایل مختلف روی می دهد یک حقیقت است و بیمارنیز دیگر امکان حیات ندارد و همراهان بیمار نباید آن را با موارد کما اشتباه بگیرند بلکه باید با تصمیم گیری به موقع در راستای ایجاد امکانی برای ادامه حیات سایر بیماران گام بردارند.

از سوی دیگر در برخی شهرها مشکلات فراوانی برای موضوع اهداء عضو از جمله اقوام و فرهنگ های گوناگون، نگرشها و دیدگاه های متفاوت مردم نسبت به این موضوع وجود دارد که باید تبلیغات و فرهنگ سازی در این خصوص با ظرافت بیشتری صورت گیرد.

علیرضا سزاوار