شاید وقتی دیگر

از پیدایش تا انحلال دولت ائتلافی

رداد سال گذشته خبری روی خروجی خبرگزاری‌ها قرار گرفت که از رایزنی‌های علی اکبر ناطق نوری با هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی و مهدی کروبی حکایت داشت مبنی بر این‌که با نزدیک شدن به انتخابات ریاست جمهوری دهم به گپ و گفت پیرامون تشکیل دولت وحدت ملی پرداخته‌اند. تمرکز روی طرح دولت وحدت ملی که هر کس از ظن خود تعبیری از آن داشت ساختار تجدید یافته مجلس مهستانی متشکل از بزرگان سیاسی در یک لویه جرگه وفاق‌مند بود و اگر چه صرفا از سوی بانیان و طراحان آن در حد همان رایزنی‌ها متوقف ماند اما ته مایه گردهمایی معتدلین دو طیف اصولگرا و اصلاح طلب بهانه‌ای شد تا نجوای نیم‌خاسته‌ای همچنان از تنور دولت وحدت ملی به گوش برسد.

هنوز عمر طرح این ایده و درز آن از نشست چهار وجهی شیوخ و سید به یک ماه هم نرسیده بود که ناطق نوری در حاشیه مراسم بزرگداشت شهید لاجوردی اعلام کرد که پیشنهاد دولت وحدت ملی در نطفه منتفی شد. وی گفت این یک پیشنهاد کلی بود که گفتیم همه جمع شوند بر کسی اتفاق نظر داشته باشند که پایبند به اصول و ارزش‌های انقلاب و قابل پذیرش جریان‌ها باشد، ولی متاسفانه هر گروهی دنبال کار خودش است و آتش را برای نان خود می‌خواهد.

پخته نشدن نان دولت وحدت ملی در آتش گروه‌های سیاسی در مقطعی به قول ناطق نوری به منتفی شدن این طرح در فضای سیاسی کشور انجامید تا این‌که با دمیدن گفته‌هایی دیگر و گذاشتن هیزم، آتش زیر خاکستر طرح ، جانی دوباره بگیرد و بسیاری بپذیرند حیات زیرپوستی این ایده هنوز در نطفه خفه نشده است. اما این بار لاریجانی، رئیس مجلس به دفاع از این ایده پرداخت. لاریجانی اظهار کرد: اگر وحدت ملی را می‌خواهیم باید تنوع فکری را بپذیریم. اگر کسی بخواهد این تنوع را از بین ببرد به نظر من تئوری پیشرفت فکر سیاسی را در جامعه نفهمیده است. این‌که در انتخابات به وحدت ملی توجه شود، امری لازم است و من این موضوع را خطرناک نمی‌دانم، بلکه مفید هم می‌دانم.

لاریجانی تنها به این گفته‌ها اکتفا نکرد و گفت: تشکیل دولت وحدت ملی از همه نیروهای فعال کشور ضروری است تا تضمینی برای توسعه کشور باشد. نیروهای دلسوز دو جناح می‌توانند ائتلاف کنند که در این زمینه حداقل تضمین‌هایی باید وجود داشته باشد که به مذاکرات فشرده نیازمند است؛ اما باید دلسوزانه به نتایجی رسید تا چهره‌های ملی و مورد قبول مردم در دو جناح نتایجی را کسب کنند.

به نظر می‌رسید اعلام همین گفته‌ها کافی بود تا بار دیگر این طرح به میدان انتخابات انداخته شود. ابراز چنین حمایت‌هایی بار دیگر لحن مخالفت‌ها را با این طرح تندتر کرد. مخالفت‌هایی که نوعاً از ناحیه حامیان دولت اعلام می‌شد. برگزاری همایش ۳۰ سال قانونگذاری در مجلس به میزبانی لاریجانی و حضور نداشتن احمدی‌نژاد در جلسه‌ای که تجمعی از همه جناح‌ها و گروه‌ها از راست سنتی تا ملی مذهبی‌ها را در خود داشت و به نوعی پیام خاموش لاریجانی در احیای طرح دولت ملی بود بار دیگر گمانه زنی بر سر این ایده را از انفعال خارج کرد.

از آن زمان تا نو شدن سال و تندتر شدن تب انتخابات در روزهای نوروزی با بوی تبلیغاتی که عیان‌تر شده است طرح موضوع دولت وحدت ملی اگر چه برای اولین بار از سوی علی‌اکبر ناطق‌نوری، رئیس مجلس پنجم و کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری ۷۶ مطرح شد اما پیگیری آن در قالبی دیگر از سوی محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام و ضلع ناپیدای انتخابات بار دیگر آن را در کانون توجه رسانه‌ها و محافل سیاسی قرار داد.

ناطق‌نوری که تلویحا بارها اعلام داشته دیگر در هیچ انتخاباتی کاندیدا نخواهد شد، اگر چه در طیف بزرگان معنوی اصولگرا تعریف می‌شود و بیشتر سعی دارد بدون نقش اجرایی نقش راهبری را انجام دهد که چندان از وضعیت موجود اردوگاه اصولگرا راضی به نظر نمی‌رسد و عدم رضایت خود را در تذکرات و انتقادات ابراز می‌دارد اما مشخصا جهت‌گیری طرح ابداعی وی که به نوعی انتخابات دهم ریاست جمهوری را نشانه رفته بود، باعث شد از سوی همفکرانش دفع شود ولی از سوی اصلاح طلبان مورد توجه قرار گیرد.

گروه‌های اصلاح طلب در تشریح دلایل خود در حمایت از دولت وحدت ملی به عدم تشریک مساعی دولت در به کارگیری تمامی ظرفیت‌های موجود مدیریتی و حزبی اشاره می‌کنند و دولت وحدت ملی را بهترین شیوه برای اداره اکنون کشور عنوان می‌کنند، اما گروه‌های اصولگرا دور ماندن اصلاح طلبان از منظومه قدرت و تلاش برای برگشت به هرم قدرت را توجیه این حمایت‌ها می‌دانند.

تبیین نوع سوم گفتمان سیاسی که عصاره‌ای یا تجمیعی از ۲ جریان رایج باشد و طراحی شالوده ایده دولت ملی بر مبنایی باشد که همین صبغه اصولگرایی و اصلاح طلبی آنچنان برجسته جلوه نکند و به شکل گیری قالبی جدید از تفکر و عملکرد سیاسی منجر شود را هر چند می‌توان آن سوی چنین ایده‌ای دانست اما بازخوانی گفته‌های موافقان و مخالفان نشان می‌دهد هیچ یک قائل به این دیدگاه نیستند. اگر چه ماهیت طرح چنین ایده‌هایی و ارائه آن این برداشت را به ذهن متبادر می‌کند که معمولا چنین طرحی یک الگوی انتخاباتی برای عدم تشریک مساعی گروه‌های سیاسی در هنگام مواجهه با یک بن بست و انسداد سیاسی است و همین دولت ائتلافی هم یک دولت متکثر، متشتت و متزلزل خواهد بود.

این ایده در میان بیشترگروه‌های اصلاح‌طلب با اقبال روبه‌رو شد و حزب کارگزاران سازندگی که اکنون با تفرق نیروهای سیاسی میان موسوی و کروبی مواجه شده، از این جمله است. غلامحسین کرباسچی، دبیرکل کارگزاران تشکیل دولت وحدت ملی از همه نیروهای فعال کشور را ضروری دانسته و آن را تضمینی برای توسعه کشور می‌داند. وی افزوده که برای انتخابات باید به دنبال احیای حق ملت ایران بود که بر گردن ما برای آموزش، زندگی و فراهم شدن شرایط آزادی حق بسیاری دارند. اگر در سطح ملی تمام دلسوزان در همه جناح‌ها این فرصت و خطر را احساس کنند که باید اقدام جدی صورت گیرد، تشکیل دولت وحدت ملی از همه نیروهای فعال کشور تضمینی است برای توسعه کشور.

این طرح که در هنگامه انتخابات ، اعلام آن بر سر زبان‌ها افتاد را بهارستان نشینان اصولگرا هم زیاد باب طبع نمی‌دانند. علی‌اصغر زارعی، نماینده تهران و عضو شورای مرکزی فراکسیون اصولگرایان مجلس شورای اسلامی بر این عقیده است که پشت پرده هر دو ایده وحدت ملی و دولت ائتلافی امروز برای همگان رو شده است و در میان اصولگرایان هیچ خریداری ندارد و افرادی که این شعارها را مطرح می‌کنند باید به منافع ملی بیشتر بیندیشند تا منافع جریان و گروه خود و اگر کسانی فکر می‌کنند با طرح این شعارها هدف خیرخواهانه دارند، می‌بایست این طرح‌‌ها را در قالب ایده‌ها و طرح‌های بدون سیاسی‌کاری به مسوولان ذی‌ربط منتقل کنند تا موجب کمک کردن به دولت شود.

زمزمه‌های عبور از احمدی‌نژاد که روزهایی در اردوگاه اصولگرایی به گوش می‌رسید، ظاهرا دیگر دلیل مخالفت با این ایده است تا زارعی این چنین ادامه دهد: طرح بر اساس این نگاه شکل گرفته است که احمدی‌نژاد کاندیدای اصولگرایان، رئیس جمهور آینده نشود. طرح این مباحث در راستای عبور از احمدی‌نژاد است.

طرح دولت وحدت ملی اگرچه با حمایت اصلا‌ح طلبان روبه‌رو شد اما اقبال اصولگرایان‌را بدست ‌نیاورداگر چه برخی طرح دولت ائتلافی را ایده محسن رضایی می‌دانند که ابتدا از سوی ناطق نوری مطرح شد و پس از آن هم از زبان بسیاری دیگر به گفتمان سیاسی کشور راه یافت. واکنش‌های انگیزشی به طرح چنین مباحثی عموما از سوی گروه‌های نزدیک به دولت که به زعم آنها با توجیه عبور از احمدی‌نژاد طراحی شده است از همان ابتدا دامنه مخالفت‌ها را به دنبال داشت اما اکنون و پس از تاخیرهای مکرر رضایی در اعلام بیانیه ورود به انتخابات که با گذر از۲۵ فروردین نهایتا رنگ عینی به خود گرفت، خانه تکانی و احیای این طرح در دستور کار برخی اصولگرایان قرار گرفته است.

در این میان به نظر می‌رسد انحصار تملک سیاسی این طرح نیز چنان اهمیتی دارد که دبیر اجرایی ایده دولت ائتلافی تاکید می‌کند که محسن رضایی طراح این ایده بوده و تمامی تلاش‌هایی که تا به حال صورت گرفته در جهت استمرار و بقای آن بوده است؛ چرا که رضایی برنامه‌ریزی جامعی برای اداره کشور دارد.

محمد مهدی امامی ناصری، دبیر اجرایی دولت ائتلافی کارآمد و متعهد با تاکید بر کاندیداتوری رضایی به عنوان گزینه نهایی دولت ائتلافی کارآمد و متعهد تفاوت رویکرد دولت ائتلافی با دیگر کاندیداها را استفاده از تمام ظرفیت‌های نظام با جهت‌گیری اولویت‌هایی می‌داند که می‌تواند در مسیر برنامه چشم‌انداز۲۰‌ساله به صورت یک برنامه عملیاتی و اجرایی درآید که رئوس فعالیت‌های دولت برآمده از این طرح بر مبنای خرد جمعی،میانه‌روی و عقلانیت سیاسی است.

از سوی دیگر، طیفی از مخالفان این طرح، ائتلاف در قدرت را برای حامیان آن مهم می‌دانند و آن را نوعی سهم خواهی و مشارکت در قدرت تلقی می‌کنند و به جای ائتلاف ملی بحث وحدت ملی را پیش می‌کشند. شهاب‌الدین صدر، نماینده تهران معتقد است که در دولت ائتلافی بحث سهم دهی به گروه‌ها مطرح است. الان دیگر کسی دولت وحدت ملی و ائتلافی را مطرح نمی‌کند؛ چرا که باید همه به دنبال وحدت ملی باشیم.

اما مدافعان طرح معتقدند که طرح دولت ائتلافی برای جلوگیری از سهم‌خواهی‌هاست. طلایی‌نیک، دبیرکل سابق حزب توسعه و عدالت ایران اسلامی می‌گوید: بدون تغییر الگوی مدیریتی قوه مجریه امکان جهش، پیشرفت و تحقق عدالت و عبور از مشکلات متعدد اجتماعی و اقتصادی در داخل و چالش‌های فراملی میسر نخواهد شد. وی در ادامه طرح دولت ائتلافی را طرحی مناسب برای پر کردن خلا ایفای نقش احزاب کارآمد و فراگیر در کشور می‌داند و این‌که این طرح می‌تواند الگوی مدیریت در قوه مجریه را متحول کند و برخلاف برخی برداشت‌های نادرست مبنی بر تلقی سهم‌خواهی از دولت ائتلافی این الگو برای خط بطلان کشیدن بر سهم طلبی‌ها و معامله گری‌های پشت صحنه انتخابات است.

الگوی ائتلافی یکی از ۴ کاندیدای لاریجانی، قالیباف، رضایی و ولایتی الگویی بود که با اقبال یکی، دیگران باید به حمایت از وی برخیزند و تلاش جمعی برای تحقق دولت ائتلافی گام عملی بردارد. الگویی که در نهایت به رضایی ختم شد.

طراحان دولت ائتلافی عقیده دارند که با توجه به برنامه‌های مورد نظر و عملیات تعریف شده در انتخابات یکی از ۲ کاندیدای راه یافته به مرحله دوم، کاندیدای دولت ائتلافی کارآمد و متعهد خواهد بود.

طلایی‌نیک ادامه می‌دهد که اصول حرکت ما این است که عده‌ای از افراد که قابلیت رئیس جمهور شدن را دارند، دور هم جمع شوند و بر مبنای برنامه مدون و مشخص با یکدیگر ائتلاف کنند و با مکانیسم تعریف شده در طرح دولت ائتلافی توسط محسن رضایی یک نفر به عنوان کاندیدای ریاست جمهوری معرفی شود و مابقی افراد با وی با محوریت برنامه مورد نظر همکاری کنند. بهینه‌سازی ظرفیت‌های موجود از سوی رضایی و این‌که ایشان طراح این ایده بودند و تمامی تلاش‌هایی که تا به حال صورت گرفته در جهت استمرار و بقای این ایده بوده و از شخصیت‌های برجسته و دارای ایده و فکر در نظام هستند و مضاف بر این هم در حوزه‌های سیاسی، دفاعی و امنیتی در جهت به اوج رساندن توانایی‌های نظام و مطرح شدن در نظام بین‌المللی نقش اساسی و کلیدی ایفا کرده‌اند و انتساب به جریان خاصی ندارند و مقبول هستند، دلایلی بود که در تبیین خروجی رضایی از الگوی دولت ائتلافی ذکر می‌شود.

اما صدور ۴ بیانیه دولت ائتلافی کارآمد و متحد که بر مبنای مانیفست خرد جمعی و عقلانیت سیاسی و میانه روی می‌بایست تغییری در الگوی مدیریتی کشور را بگشاید، به گمان بانیان ستاد آن نتوانست در قامت مطالبه‌گری این خواسته‌ها برآید و با محقق نشدن افق‌های آن پیگیری این ایده به پس از انتخاباتی منجر شده که رضایی در قالبی جدای از ساختار ارائه شده اولیه وارد انتخابات شد و به نوعی عمر کمتر از یک ساله طرح نتوانست به پیاده سازی نقشی بر بوم فضای سیاسی کشور آن هم در برهه انتخابات بینجامد.

طرح دولت وحدت ملی در فضای فعلی سیاسی کشور از همان ابتدا هم ناپختگی ارائه چنین طرح‌هایی را به واسطه عدم درک و رصد کردن گفتمان سیاسی کشور بروز داد. در قاموس انتخابات نسخه ایده دولت ائتلافی برای کشورهایی پیچیده می‌شود که اقلیت‌های سیاسی بی‌هیچ وجه مصالحه‌ای نمی‌توانند به اکثریت دست یابند. تشکیل دولت آشتی ملی در عراق و به نوعی افغانستان ۲ همسایه غربی و شرقی کشور نمایی از آنچه هست که یک دولت وحدت ملی باید داشته باشد.

تپیدن تب انتخابات در قلب خردادی دیگر اگر چه با کش و قوس‌های فراوان نهایتا به چهارگوش شدن میز کاندیداها انجامیده و پیش‌بینی‌ها از کاستن ضلع‌های آن حکایت دارد می‌تواند آزمونی ضمنی برای به محک زدن چنین ایده‌ای باشد.

ارسلان مرشدی