از جشنواره زدگی تا تولید انبوه

نگاهی به وضعیت اجرا در جشنواره های تئاتری ایران

بسیاری از آثاری که امروزه در تئاتر ایران تولید می‌شوند، سرنوشت تلخی دارند. پس از چند ماه تمرین و صرف انرژی فراوان و البته هزینه زیاد در بهترین حالت، یک یا دو اجرا در جشنواره خواهند داشت و این شامل تعداد کمی از آثار می‌شود یا اینکه پس از عدم پذیرش از سوی هیات انتخاب برای همیشه فراموش می‌شوند و گروه اجرایی اگر خیلی مقاوم باشد، برای تمرینی دیگر و جشنواره‌یی دیگر خیز برمی‌دارد. این چرخه تلخ سال‌هاست که در تئاتر ایران تکرار می‌شود و انگار همه به آن عادت کرده‌اند.

برای رفع این معضل، راهکارهای فراوانی تجربه شده است؛ راهکارهایی که گذشت زمان نشان داده کارایی چندانی نداشته و اگرچه از نظر تئوری بسیار موثر نشان می‌دهند، اما در عمل نتوانسته‌اند سود چندانی برای تئاتر ایران داشته باشند. از جمله این راهکارها شرط اجرای عمومی پیش از راهیابی به جشنواره است که هرچند راهکاری مفید و تئاتری است، اما به دلیل عدم نظارت کافی، بیشتر به شکل ناقص اجرا می‌شود و بسیاری از آثار اجرای عمومی خود را به شکلی صوری انجام می‌دهند و در عمل آنچه به جشنواره‌ها راه می‌یابد، نه اجرایی جا افتاده که از دل اجرای عمومی بیرون آمده است، بلکه اجرایی شتابزده است که در جشنواره به آزمون و خطا می‌پردازد و هنوز پختگی لازم را برای ارائه به مخاطب پیدا نکرده است.

با وجود اینکه گروه‌های تئاتری خود بیش از هرکس دیگری به این مشکلات واقفند، پرسش اینجاست که چرا باز به این چرخه ناامیدکننده تولید ادامه می‌دهند؟ برای جواب دادن به این پرسش چند دلیل را می‌توان ذکر کرد.

۱- یکی از اهداف عمده گروه‌ها برای شرکت در جشنواره به دست آوردن ورودی‌های ناچیز جشنواره‌هاست تا به واسطه این ورودی‌ها گروه‌های تئاتری بتوانند به حیات نیمه جان خود ادامه دهند.

۲- دومین انگیزه عمده شرکت در جشنواره‌ها برای کسب جوایز و باز در راستای رفع نیاز اقتصادی اعضای گروه است تا از این راه عوامل اجرا جدای از کسب افتخار، دستمزدی هرچند اندک در شرایط غیرحرفه‌یی برای خود کسب کنند، زیرا در بسیاری از اجراهای جشنواره‌یی به دلیل کمبود منابع مالی، امکانی برای قرارداد بستن و پرداخت دستمزد وجود ندارد.

۳- سومین دلیل عمده، راهیابی از طریق جشنواره به جشنواره‌یی دیگر یا گرفتن امکان محدود اجرای عمومی در یکی از تالارهای تابعه مرکز هنرهای نمایشی است تا از این طریق گروه بتواند در زمره تئاتر نیمه حرفه‌یی ایران درآید.

آنچه در میان این سه دلیل عمده نادیده گرفته می‌شود، ماهیت جشن‌گونه جشنواره‌های تئاتری، مخاطبان جشنواره و زحمات چندماهه یک گروه اجرایی است و به همین دلیل از اختتامیه جشنواره‌ها برای بیشتر گروه‌های تئاتری خاطره‌یی تلخ برجای می‌ماند و داوران جشنواره‌ها در ردیف افراد منفور قرار می‌گیرند.

در سال‌های اخیر، تمامی جشنواره‌های تئاتری ایران قانونی را سرلوحه فراخوان‌های خود قرار داده‌اند، مبنی بر اینکه جشنواره از پذیرفتن آثار تکراری معذور است و اثر صرفا می‌بایست برای جشنواره تولید شود و نباید در هیچ جشنواره دیگری اجرا شده باشد. هدف از این قانون عجیب حمایت از تولیدات تئاتری و اجرای آثار اصیل در جشنواره است. هر چند گاه گروه‌های تئاتری این قانون را دور می‌زنند، اما بر این بند در جشنواره‌های ایران چنان تاکید می‌شود که بسیاری از گروه‌ها حتی پس از انتخاب آثارشان تنها به این دلیل از حضور در جشنواره باز می‌مانند و آثارشان حذف می‌شود.

این در حالی است که قرار است جشنواره‌ها ویترینی از آثار منتخب آن استان، منطقه یا کشور باشند و مخاطبان در جشنواره‌ها با بهترین تولیدات سال مواجه شوند، اما باز در ایران عکس این ماجرا صادق است و معمولا اجراهای جشنواره‌یی به دلیل ضیق وقت، اجراهایی شتابزده از آب در می‌آیند و گروه اجرایی، مخاطبان و منتقدان را به اجرای عمومی اثر حواله می‌دهند که وقت کافی برای تمرین و آماده‌سازی در اختیار داشته باشند، اما این تنها هنگامی اتفاق می‌افتد که امکان اجرای عمومی برای گروه فراهم شود.

با نگاهی به جشنواره‌های کشورهای صاحب تئاتر، شرایط دیگری را می‌بینیم. در این کشورها جشنواره برآیندی است از آنچه در طول سال یا حتی چند سال گذشته اتفاق افتاده و یک اثر تئاتری موفق ممکن است در طول یک یا چند سال در ده‌ها جشنواره داخلی و بین‌المللی حضور یابد و با هر اجرا به پختگی بیشتری دست پیدا کند. در نتیجه آنچه تماشاگر می‌بیند نه اثری شتابزده، بلکه اجرایی است که بارها به صحنه رفته و می‌تواند رضایت مخاطبانش را جلب کند. بسیاری از نمایش‌های موفق در جشنواره‌های مختلف و در سالیان متوالی به صحنه می‌روند، تا جایی که شرکت تئاتری و کارگردان تصمیم به تولید اثری جدید می‌گیرند، در حالی که اثر قبلی کماکان به اجرای خود ادامه می‌دهد و در واقع در رپرتوار شرکت حضور دارد.

در این شرایط تئاتری، اثر نمایشی که چندین ماه برای تولید آن وقت و هزینه صرف شده، در پی اجراهای متعدد به بازدهی مطلوب می‌رسد و طیف وسیع‌تری از مخاطب موفق به دیدن آن می‌شوند و در واقع وقت و هزینه شرکت جبران می‌شود. البته این فقط شامل نمایش‌های موفق خواهد بود و آثار ناموفق خود به خود از این چرخه جا خواهند ماند و این خود به معیاری برای تفکیک آثار ناموفق از موفق بدل خواهد شد.

در ایران شرط تولید اثر غیرتکراری باعث می‌شود آثاری که به جشنواره راه می‌یابند، دیگر نتوانند در هیچ جشنواره دیگری حضور یابند و در عمل وقت و هزینه گروه اجرایی به هدر خواهد رفت. از سوی دیگر صرف حضور در جشنواره و حتی کسب جوایز، تنها بخشی از هزینه‌های گزاف تولید یک نمایش را جبران خواهد کرد؛ این در حالی است که حضور در جشنواره‌های مختلف و کسب ورودی و جوایز از این جشنواره‌ها، ضمن اینکه باعث می‌شود مخاطبان بیشتری در نقاط مختلف ایران موفق به تماشای اثر شوند، شرایط رسیدن اثر به بازدهی اقتصادی را نیز فراهم کرده و علاوه بر جبران هزینه‌ها، حتی اجرا برای گروه سودآور نیز می‌شود. در ایران و به ویژه در شهرستان‌ها، بسیاری از گروه‌های اجرایی سالانه و براساس تقویم جشنواره‌ها فارغ از سلیقه و گرایش خود تقریبا برای تمامی جشنواره‌ها دست به تولید اثر می‌زنند و در بسیاری از موارد یک کارگردان ۶ تا۷ اثر جدید در سال تولید می‌کند و برای هرکدام به یک یا دو اجرای جشنواره بسنده می‌کند. در این میان آنچه شبهه‌برانگیز است، این است که حتی خلاق‌ترین کارگردان‌ها نیز می‌توانند سالانه این تعداد اثر جدید را تولید کنند که یا آثاری با کیفیت بالا هستند یا در عمل این امر تنها منجر به تولید انبوه آثاری با فرمول‌های شناخته شده و به اصطلاح جشنواره‌پسند می‌شود. انگار این کارگردان‌ها نبض جشنوارها و داوران را در دست دارند و آنچه در این میان فراموش می‌شود، کیفیت آثار و تجربه‌های جدید گروه‌های نمایشی است. شاید با حذف این بند از جشنواره‌های تئاتری ایران و پذیرش آثار تکراری در جشنواره‌ها، با توجه به تمامی دلایلی که ذکر شد، بتوان شاهد رقابت آثاری با کیفیت بالاتر و از سوی دیگر حذف چرخه بیهوده تولید انبوه در تئاتر ایران باشیم.

رحیم عبدالرحیم‌زاده