هنر شکل دادن به آینده

تأملی پیرامون آینده پژوهی و راهکارهای آن

۱)‌ آینده پژوهی مبحثی است که حدوداً از نیمه دوم قرن بیستم وارد محافل علمی شده و به تازگی به‌عنوان رشته ای آکادمیک در دانشگاه‌های داخل و خارج از کشور تدریس می‌شود و گستره وسیعی از علوم و فنون را دربرگرفته است.

آینده‌پژوهی فعالیت‌های راهبردی است که در زمینه های مختلف پزشکی، فنی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، الهیات و ... حتی نظامی الگوهای ویژه‌ای را تدوین می کند که بشر برای تطبیق خود با آینده آماده شود. این رشته علمی طیف وسیعی از کارشناسان و متخصصان رشته های مختلف را دربرمی گیرد و در حوزه علوم تجربی جای خود را محکم کرده است. ابهام موجود در زمینه ماهیت آینده موجب جذابیت این مبحث شده و رشد سریع این رشته را در مجامع علمی فلسفی موجب شده است.

۲) برای آینده پژوهی تاریخ و تاریخچه دقیقی نمی توان تصور کرد زیرا از زمانی که بشر قدرت تعقل و تفکر داشته مشتاق دانستن آینده بوده است. در طول زندگی بشر، افرادی به‌عنوان پیشگو با روش‌های مختلف تلاش در دانستن آینده نموده اند. در اعصار گذشته نیاز به شناخت آینده بیشتر در اثر کنجکاوی بوده و اغلب در ادبیات نمود یافته است، در حالی که در عصر حاضر آینده پژوهی به‌عنوان یک علم و نیاز مطرح است. اندیشمندان در تلاشند که با بررسی وضعیت موجود و با استنتاجات، مدلی از زندگی بشر را در آینده، از زوایای مختلف ترسیم کنند. پیش بینی تحولات علمی، بیماری‌ها، جمعیت، تسلیحات نظامی و مواردی از این قبیل چنانچه بطور علمی و با استفاده از علم ریاضیات و فرمول‌ها انجام شود و عالمان و محققان موفق به ترسیم مدلی نزدیک به واقعیت در هر شاخه‌ای از علم در سده آتی شوند، دولتمردان بیداری و درک بیشتری نسبت به آینده پیدا می کنند و برنامه ریزی راهبردی بر مبنای پیش‌بینی‌های علمی امکانپذیر خواهد شد.

هر عملی نیاز به پیش‌بینی دارد. آینده را می توان با اقدامات سنجیده و هدفمند فعلی طراحی کرد و با برنامه‌ریزی دقیق و علمی بر آینده تأثیرگذار بود. آینده پژوهی موجب می‌شودکه جامعه هدفمند به پیش رود. تدوین برنامه‌های پنجساله و بیست ساله کشور، نمونه‌هایی از آینده پژوهی است.

۳) در این میان دو بحث قابل تعمق است: از یک سو، به دلیل اینکه سرعت تغییرات بسیار فزاینده شده، با پیشرفت سریع تکنولوژی، انسان باید قادر باشد که سرعت تغییرات را مهار کند. از سوی دیگر، جامعه را باید برای این تغییرات آماده کرد. آینده پژوهان علاوه بر پیش بینی، باید هنر شکل دادن به آینده را هم داشته باشند. نیاز جوامع تا حدودی با یکدیگر متفاوت است. کسانی که متخصص در علم آینده پژوهی هستند از یک منظر آینده جهان بشری را ترسیم می‌کنند و از منظری دیگر آینده جوامع مختلف را بنا به نیازشان طراحی می کنند. آینده شناسی از این منظر دانش شناخت تغییرات جهانی و سازگاری یک جامعه خاص با آن و همچنین بسترسازی و بررسی نیازهای آن جامعه برای رسیدن به جایگاه حیاتی است.

۴) لزوم آینده نگری و اهمیت آن در ترسیم علوم مختلف در آینده، موضوعی است که تمام جهان را فرا‌گرفته است. منتهی آینده پژوهی غربی براساس علوم تجربی پایه گذاری شده و صرفاً برپایه مستندات پیش می رود. بر همین اساس سه رویکرد در مطالعه آینده بوجود آمده است: آینده پژوهی تحلیلی/اکتشافی، آینده پژوهی تصویرپرداز و آینده پژوهی هنجاری/مشارکتی. در هر یک از این مطالعات، پیشامدهای احتمالی در علوم مختلف پیش بینی می شوند و با درنظر گرفتن تردید در وقوع‌شان، به آینده ممکن یا آینده محتمل تقسیم می شوند. این تقسیم‌بندی در تمام علوم انجام می‌شود.

در شرق رشد فلسفه و اعتقاد به نیروهای ماورای انسانی قوی‌تر است، تجسم و تصویری غنی از آینده در ذهن فلاسفه شرق موجب شده که مدلی نزدیک به واقعیت طراحی شود. تأثیر فلسفه بر علوم تجربی ، سرعت شرق را به سوی استفاده از علوم جدید تشدید کرده است. پیشرفت تکنولوژی هسته ای در شرق نمونه بارزی از آینده پژوهی و هماهنگی با تغییرات زندگی در آینده است.

۵) آسیب‌شناسی (عارضه یابی) از زوایای مختلفی قابل طرح و به روش‌های مختلفی قابل انجام است. یکی از مباحث بسیار جالب که در ارتباط با آینده پژوهی مطرح است مسئله «شبیه سازی» است. با استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری، مدل‌های شبیه سازی شده در رابطه با علوم مختلف طراحی و ساخته می‌شوند و بدین‌وسیله مقاومت بشر در موقعیت‌های جدید را مورد ارزیابی قرار می دهند. به عنوان مثال یک فضای کسب‌و کار در دهه آینده در کامپیوتر طراحی می شود و فرد در فضای مجازی به کسب و کار می پردازد و شرایط فیزیکی و روانی وی را در موقعیت جدید مورد سنجش قرار می دهند. احتمالاً در اثر تحرک کمتر چاق می شود و به علت ایجاد ارتباط کمتر با افراد حقیقی، دچار افسردگی می گردد. متخصصین آینده پژوهی در بخش کسب و کار، آسیب‌های احتمالی را شناسایی و راه‌حل‌های مناسب را پیشنهاد می‌کنند.