”سرود آب ها“, نیایش ایرانیان باستان در جشن آبانگان

ایزد بانوئی با شخصیتی بسیار برجسته که جای مهمی در آئین های ایران باستان به خود اختصاص می دهد و قدمت ستایش او به دوره های بسیار پیشین و حتی به زمان پیش از زردشت می رسد

آناهیتا، آناهید، ناهید، نام‌های زیبائی که هنوز بسیاری از دختران ایرانی را با آنها می‌نامند، یادآور بزرگ‌ترین ایزد بانوی اساطیر ایران، ”اَردوی سوره آناهیتا Ardavi-Sura Anhita“ است که نام آن با آب و آبادانی (=دهم) از ماه آبان جشن آبانگان به افتخار او و در ستایش او برگزار می‌شده است.ایزد بانوئی با شخصیتی بسیار برجسته که جای مهمی در آئین‌های ایران باستان به‌خود اختصاص می‌دهد و قدمت ستایش او به دوره‌های بسیار پیشین و حتی به زمان پیش از زردشت می‌رسد. شان نزول القاب ایزد بانوی اساطیر ایران ”اَردَوی“ به معنای رطوبت، در آغاز، نام رودخانه مقدسی بوده است و سپس، نام رودخانه، شخصیت خدائی پیدا کرده است. او را همتای ایزد بانوی سَرَسوَتی Sarasvati در آئین ودائی می‌دانند و برخی بر این عقیده‌اند که ”اردوی“ در اصل صفت ”سرسوتی“ بوده است که در هند به رودخانه کوچک مقدسی به نام ”مذیدسا Madhyadesa“ در ناحیه پنجاب کنونی اطلاق می‌شد. در ایران، بر اثر تغییرات معمول گویشی این نام به هَرَخوَتی Haraxvati تبدیل شد. در اوستا، این نام به ناحیه‌ای که هرخوتی (رَخود یا رُخَج) خوانده می‌شود، اطلاق شد. ناحیه‌ای که رودخانه‌ها و دریاچه‌های فراوان دارد و در افغانستان کنونی است. در آغاز، هرخوتی مظهر رودخانه عظیم اساطیری بود که از بلندی‌های کوه مقدس ”هَرا“ سرازیر می‌شد و به دریای ”فراخکرت“ می‌ریخت و سرچشمه تمام آب‌های دنیا بود. ایرانیان کشاورز و گله‌دار همان‌گونه که هر کوه بزرگی را که در کوهپایه آن زندگی می‌کردند، کوه هرا و هر دریای پهناوری را فراخکرت می‌خواندند، هر رودخانه حیات‌بخشی را نیز با اسم هرخوتی می‌شناختند. اندک‌اندک نام ایزد سرسوتی فراموش شد و دو صفت آن، ”اردوی“ و ”سوره“ جای آن را گرفتند.سوره یا سورا، بخش دیگر نام این ایزدبانو، به معنی ”نیرومند“ و ”پرزور“ است که کاملاً برازنده صفت رودخانه‌ای پر آب و تند و تیز است. اما سومین لقب او، آناهیتا، که در کتیبه اردشیر دوم هخامنشی و در بسیاری از متن‌ها به همین صورت خلاصه شده می‌آید، ظاهراً در زمان هخامنشیان بر نام این ایزدبانو افزوده شده و به معنی ”پاکی“ و ”بی‌آلایشی“ است. همانن خود آب که مظهر پاکی و پاک‌کننده آلودگی است. ویژگی‌های ایزدبانوی اساطیر ایران اردو سوره آناهیتا که نخست بر رودخانه اردوی سروری داشت کم‌کم بر همه آب‌ها سروری یافت و بنا بر متن پهلوی ”بُندَهِشن“ پدر و مادر آنها شد و از اَپام نَبات (= ایزد آب‌ها) نیز پیشی گرفت و شخصیت اپام نبات در شخصیت او تحلیل رفت. تا جائی‌که نیایش به درگاه او، ”آبان یشت“ یعنی ”سرود آب‌ها“ خوانده می‌شود و یشت پنجم اوستاست. این یشت یکی از طولانی‌ترین و شاید باستانی‌ترین یشت‌ها باشد. در این یشت، او زنی است جوان، خوش‌اندام، بلند بالا، زیبا چهره، با بازوان سپید و اندامی برازنده، کمربند تنگ بر میان بسته، به جواهر آراسته، با طوقی زرین بر گردن، گوشواری چهارگوش در گوش، تاجی با صد ستاره هشت گوش بر سر، کفش‌هائی درخشان در پا، با بالاپوشی زرین و پرچین از پوست سگ‌آبی. چنین تجسمی احتمالاً نشان از این دارد که تندیس‌هائی از او در دوره هخامنشی وجود داشته است.آناهیتا؛ ایزد بانوی نیرومندی، زیبائی و خردمندی و الهه عشق و باروری این ایزدبانو با صفات نیرومندی، زیبائی و خردمندی به‌صورت الهه عشق و باروری نیز در می‌آید؛ زیرا چشمه حیات از وجود او می‌جوشد و بدین‌گونه ”مادر خدا“ نیز می‌شود و به‌عنوان ایزدبانوی باروری، زنان در هنگام زایمان برای زایش خوب و دختران برای یافتن شوهر مناسب به درگاه او استغاثه می‌کنند. همانند سرسوتی هندی سبب فراوانی غلات و زاد و ولد گاو و گوسفند است.اردوی سوره آناهیتا مال و ثروت دنیائی همچون اسب، گردونه، اسلحه و لوازم خانگی نیز می‌بخشد. جنگجویان به درگاهش دعا می‌خوانند تا در نبرد پیروزی یابند و دشمن را سرکوب کنند. گرچه این صفات اخیر شاید چندان با مظهر رودخانه بودن هماهنگ نباشد. اَناهید گردونه‌ای دارد با چهار اسب سفید. اسب‌های گردونه او ابر، باران، برف و تگرگ هستند. او در بلندترین طبقه آسمان جای گزیده است و بر کرانه هر دریاچه‌ای، خانه‌ای آراسته با صد پنجره درخشان و هزار ستون خوش‌تراش دارد. او از فراز ابرهای آسمان، به فرمان اهورامزدا، باران و برف و تگرگ را فرو می‌باراند.در بند سوم یشت پنج در توصیف صفات رودخانه‌ای این ایزدبانو آمده است: ”بدان هنگام که اردوی سوره اناهیتا آن دارنده هزار چشمه و هزار رود هر یک به درازای چهل روز راه مردی چابک‌سوار به‌سوی دریای فراخکرت روان شود، سراسر کرانه‌های آن دریا به جوش درافتد و میانه آن برآید. اوست که در بزرگی همچند همه آب‌های روی زمین است و به نیرومندی روان شود.“ بامدادان تا غروب، هنگام شایسته نیایش و نثار به درگاه آناهیتا از زمان‌های بسیار کهن قائل به‌وجود گونه‌ای پیوند آسمانی و ایزدی میان آب از یک‌سو و خرد یا عقل از سوی دیگر بودند. از این رو، مرسوم بود روحانیون و شاگردان آنان به درگاه اردوی سوره دعا کنند تا از خرد و دانش بهره‌مند شوند. مناسب‌ترین و بهترین وقت برای انجام دادن مراسم مذهبی نیز بامدادان بود. در بندهای ۹۱ و ۹۵ یشت پنجم از زبان این ایزدبانو آمده است که از هنگام برآمدن خورشید تا به گاه فرو رفتن خورشید هنگام نیایش و نثار زوهر (نوعی فدیه دینی) به درگاه اوست و پس از آن، شایسته ستایش دیوان خواهد بود. این ایزدبانوی پاکی و بی‌آلایشی که از هر گونه بدی، نقصان و بیماری به دور بود، در بندهای ۹۲ و ۹۳ همین یشت قدغن می‌کند که دیوانگان و بدخلقان و دروغ‌گویان و بزدلان و حسودان و نیز جذامیان و نابینایان و ناشنوایان و دیگر معلولان از آنچه نذر او می‌شود، مصرف کنند. آناهیتا؛ نگهدار نطقه پسران موعود زردشت او یاور ”سپندارمد“، امشاسپند موکل بر زمین و نیز نگهدار نطفه زردشت در دریاچه ”کیانسه“ است، نطفه‌ای که بعدها نجات‌بخشان دین زردشتی و پسران موعود زردشت، اوشیدر، اوشیدر ماه و سوشیانس، از آن به‌وجود خواهند آمد. از تمام این صفات و نقش‌ها چنین برمی‌آید که اناهید، خدای محبوبی بوده و همیشه علاقه و احترام عمیق پیروان بسیاری را به‌خود جلب کرده است. تندیس‌های باروری را که به الهه مادر موسوم‌اند و نمونه‌هائی از آن از تپه سراب کرمانشاه (با قدمتی در حدود نه هزار سال قبل از میلاد) و در کاوش‌های ناحیه شوش به‌دست آمده است، تجسمی از این ایزدبانو می‌دانند. بازمانده معابد و آئین‌های مربوط به آناهیتا او همتای ایرانی آفرودیت، الهه عشق و زیبائی در یونان و ایشتر، الهه بابلی، به شمار می‌رود. آئین‌های مربوط به این ایزدبانو با پاکی و طهارت آمیخته بوده است. برای این ایزدبانو معابدی برپا می‌شده است و در آنها دوشیزگانی خدمت می‌کرده‌اند که تعهد پاکدامنی داشته‌اند. از میان این معابد، معابد همدان و شوش و کنگاور از همه مجلل‌تر بوده است. معابد اناهیتا معمولاً در کنار رودی برپا می‌شده و احتمال می‌رود که قلعه‌ها و زیارتگاه‌هائی که با اسامی دختر و بی‌بی امروزه مشهور است و معمولاً در کنار آنها آبی جاری است، بقایای معابد آناهیتا باشند.برخی حتی سفره‌های نذری با نام بی‌بی (همچون بی‌بی سه‌شنبه) را بازمانده آئین‌های مربوط به اناهیتا می‌دانند. قدر و اهمیت ایزدبانوی اساطیری ایران در تاریخ و اساطیر و ادیان ایرانی اناهیتا باید در آغاز سلسله ساسانی که اجدادشان در استخر به معبد او وابسته بودند، نقش مهمی بازی کرده باشند.اردشیر بابکان سرسلسله ساسانی خود، نگهبان معبد اناهیتای استخر (در نزدیکی تخت‌جمشید) بوده است. از دوره اشکانیان نیز سکه‌هائی با نقش این ایزدبانو به‌جا مانده است. پرستش اناهیتا در شاهنشاهی هخامنشی هم بسیار مهم بوده است. کِلِمِنس اسکندریه‌ای در کتاب تاریخ خود می‌گوید که اردشیر دوم مجسمه‌های اناهیتا را در سراسر کشور برپا کرده بود. همچنین از این دوره سنگ‌هائی قیمتی با نقش ایزدبانوئی تاج بر سر یا زنی ایستاده به‌جا مانده که آن را اناهیتا تشخیص داده‌اند.در تاریخ اساطیری نیز قهرمانان بزرگ اساطیری همچون هوشنگ، جمشید، فریدون، کیخسرو و گرشاسب به درگاه این ایزدبانو دعا کرده و او را به یاری طلبیده‌اند. در قدر و اهمیت این ایزدبانو همان بس که ایرانیان قدیم و زردشتیان احترام ویژه‌ای برای آب قائل بودند و هرگونه ناپاکی را از آب‌ها به دور می‌داشتند. آنان هیچگاه در آب جاری شست‌و‌شو نمی‌کردند و چنان در پاک نگهداشتن آب‌ها می‌کوشیدند که به گفته پژوهشگران، در دوره‌هائی که در اغلب کشورهای جهان بیماری‌های واگیر قربانیان زیادی گرفت، در سرزمین ایران هیچگاه هیچ‌گونه بیماری همه‌گیری شایع نشد.