معاشرت با ایتام

یتیم نوازی در اسلام از مسائلی است که مورد توجه همه اولیا و بزرگان اسلام بوده دست کشیدن بر سر یتیم از روی نوازش در شیوه پیشوایان اسلام زیاد به چشم می خورد

شاید در جنبه عاطفی آئین اسلام هیچ امری را مورد عنایت‌تر از مسأله یتیم نبینیم. اسلام به این مسأله حساسیت فوق‌العاده‌ای نشان داده و آیات متعدد قرآن، روش حضرات معصومین (علیه‌السلام) و سخنان و توصیه‌های‌شان دلایلی برای مدعای ما هستند.

یتیم‌نوازی در اسلام از مسائلی است که مورد توجه همه اولیا و بزرگان اسلام بوده. دست کشیدن بر سر یتیم از روی نوازش در شیوه پیشوایان اسلام زیاد به‌چشم می‌خورد. توجه به اصلاح امورشان مورد توصیه در آن است، مخالطت و ارتباط با آنان جزو حقوق‌شان می‌‌باشد تا حدی که از رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) در کتاب ثواب‌الاعمال نقل شده است که فرموده است:

برای یتیم حقی وجود دارد.

(انّ للیتیم حقاً مطمئناً)

قرآن در امر یتیم و معاشرت با آنان به ما سفارش کرده (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۲۰) و در امر انفاق و کمک به مردم و حتی در مصرف زکوهٔ اینام را مدنظر داشته است (سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۱۵) و در مورد آنها که دچار عقوبت الهی در قیامت می‌شود علت را عدم اکرام یتیم ذکر می‌کند (سورهٔ فجر، آیهٔ ۱۷) و طرد او همانند انکار روز جزا به‌حساب می‌آید (سورهٔ ماعون، آیهٔ ۲) به‌ویژه یتیمی که از خویشاوندان هم باشد (سورهٔ بلد، آیهٔ ۱۵)

● توصیه‌ها درباره ایتام

سفارش‌هائی که در آثار اسلامی راجع به ایتام آمده بیش از میزانی است که برای بحث و بررسی در این مجموعه در نظر گرفته‌ایم. تنها کافی است سفارش و وصیت امام امیر‌المؤمنین (علیه‌السلام) را درباره آنها ذکر کنیم آنهم وصیتی که در فاصله روز ضربت خوردن او (۱۹ ماه رمضان) تا روز شهادت (۲۱ ماه رمضان) از او به یادگار مانده که برحسب عرف باید از بهترین سخنان و چکیده ۶۳ سال عمر و زندگی و عصاره نظر اسلام باشد. او در آن وصیت‌نامه می‌فرماید:

خدای را خدای را در نظر داشته باشید و یتیمان را فراموش نکنید، از وضع غذای‌شان غفلت نکنید و از حضور در کنارشان و رسیدگی به آنان مسامحه روا مدارید.

(الله الله فی الایتام فلا تغبّوا افواههم ولا یضیعوا بحضرتکم نهج‌البلاغه)

مطمئناً از نظرات اسلام در مورد تأیید و رعایت حال یتیمان آن بوده است که می‌خواست از اثرات ناشی از کمبود محبت آنها جلوگیری کند و آنها را افرادی سالم و عضو جامعه‌شان سازد. بررسی‌های علمی نشان می‌دهند که ریشه بسیاری از مفاسد و جنایت‌ها در نزد کسانی یافت می‌شود که در دوران کودکی از عاطفه و مهر والدین محروم مانده بودند.

● اساس معاشرت

ارتباط و معاشرت با ایتام باید براساس اصول و جنبه‌هائی باشد که به مواردی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱. کفالت یتیم: کودک بجا مانده از والدین متوفّی یا مفقود ملک خدا و امانتی از او در دست مردم است. مردم باید از او حمایت و سرپرستی کنند. این امر هم حق کودک است و هم در جنبه اخلاقی به‌علت مظلومیت و عدم توان او در انجام وظایف و رسیدگی به امور خود ضروری است. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) در عین این‌که بار اداره زندگی گسترده‌ای را در حین فقر بر دوش داشت از برخی ایتام سرپرستی بعمل می‌آورد. و هم فرمود:

آن‌کس که بار کفالت یتیمی را بر دوش کشد من و او در بهشت و در کنار هم خواهیم بود بمانند این دو انگشت که در کنار یکدیگرند و اشاره به انگشتان خود کرد

(من کفّل یتیما و کفّل نفقته کنت انا و هو فی الجنّهٔ کهاتین - قرب‌الاسناد)

۲. بردن یتیم به خانه: بهترین سیستم تربیتی سیستم خانواده است از آن بابت که در خانواده مهر و انضباط درهم آمیخته است و واکنش‌ها در آن تعدیل می‌گردد. در رابطه با یتیم این نکته قابل ذکر است که او بمانند دیگر کودکان باید کسی داشته باشدکه او را پدر یا مادر صدا کند، در تنگناها از او مدد بخواهد و کمبودهای ناشی از عدم احساس محبت را که ممکن است موجب عقده‌ها شود جبران کند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) و ائمه هدی (علیه‌السلام) ایتام را به خانه خویش می‌بردند و سرپرستی می‌کردند. رسول خدا (صلّی الله علیه وآله وسلم) فرمود بهترین خانه‌‌ها خانه‌ای است که در آن یتیمی مورد نوازش و احسان قرار گیرد. (مستمسک) خانه خود او چنین خانه‌‌ای بود. البته دستور این است که ایتام را مثل فرزندان خود تربیت کنند و تفاوتی در این رابطه قائل نشوند.

۳. تربیت او: بردن یتیم به خانه، به تنهایی کفایت نمی‌کند، باید او را پرورش داد و کوشید خلق و خوی اسلامی در او جایگزین گردد. و در این راه ملاک و معیار فرزند خود آدمی است. یتیم را چون کودک خود باید تربیت کرد و حتی اگر مسأله تنبیهی هم مطرح باشد به‌همان‌گونه باید موضع بگیریم که با فرزند خودمان (ادّب الیتیم مماتؤدب به ولدک، واضربه مماتضرب به ولدک - وافی ع علی ع). آدمی با حمایت عملی از کودک یتیم در خانه خود باید جنبه رقت عاطفی را در دل او برانگیزد و او را به سرنوشت خود حساس سازد.

۴. نوازش او: دستور این است که یتیم را مورد نوازش قرار دهیم و بر این اساس کمبودهای ناشی از مهر محبت پدری را در او جبران کنیم. سفارش شد در حضور کودک یتیم برگونه فرزندان خود بوسه نزنیم مگر آنگاه که او را هم ببوسیم.

در زمینه نوازش یتیم روایات بسیاری است که تنها به دو مورد آن اشاره می‌کنیم امام عسکری (علیه‌السلام) در تفسیر خود ذیل آیه شریفه و اذ اخذ نامیثاق بنی‌اسرائیل ... فرماید: آن‌کس که دست بر سر یتیم بکشد و در این کار او را قصد نرمی و رفاقت باشد خداوند به‌تعداد موئی که از زیر دستش می‌گذرد قصری در بهشت بدو عطا کند که وسیع‌تر از دنیا و مافی‌ها باشد و در آن هرچه را که دل بخواهد و چشم متلذّذ گردد بدست آورد و در آن جاودان باشد (تفسیر امام عسکری) و امام باقر (علیه‌السلام) فرمود هیچ بنده‌ای نیست که بر سر یتیم بخاطر مرحمت به او دستی بکشد جز آن‌که خداوند به‌تعداد هر موئی از سر یتیم در روز قیامت به او نوری عطا فرماید. (وسایل‌‌الشیعه، ج۲)

۵. دلسوزی برای یتیم: بر یتیم باید دل سوخت از آن بابت‌ که پدری ندارد که به اتکای او پشت‌گرمی داشته باشد خردسالی است که دل او شکسته و روحش از فرقت پدر رنجور است، کبوتری است که پر در نیاورده از لانه به بیرون افکنده شده، دل کوچکش خواستار تسلیت است و کسی در این فکر نیست، چشمش به غذا و لباس و وسایل بازی است و از دستیابی بدان‌ها محروم است ...

به‌همین نظر باید بر یتیم دل سوخت و امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:

آن‌کس که بخواهد خداوند او را وارد رحمت خود کرده و مشمول عنایتش گرداند باید به یتیم رحم نماید.

(من ارادان یدخله الله عزوجّل فی رحمته و یرحم الیتیم) (امام صادق - علیه‌السلام - بحارالانوار، ج۷۵) و هم به ما توصیه شد که با یتیم از در قهر وارد نشویم و خاطرش را مرنجانیم (فامّایتم فلا تقهر ۹ - ضحی)

۶. حفظ مال او: پدران و مادران می‌میرند و خودبخود اموالی هر چند اندک برای فرزندان باقی می‌مانند یتیمان خردسال قادر به حفظ اموال خویش نیستند و در چنین صورت است که می‌بیینم در مواردی دست چپاولگران به سوی مال‌شان دراز می‌شود و به غارتگری می‌‌پردازد. قرآن کریم با توجه به این زمینه بود که دستور داد به مال یتیم جز به وجهی نیکو نزدیک نشوید. (ولا تقربوا مال الیتیم الاّ باللتی هی احسن ۳۲ - اسراء). آنها را مورد آزمایش قرار دهید در صورتی‌که لیاقت حفظ اموال خود را داشتند و به درجه‌ای از رشد دست یافتند اموال‌شان را به آنان بازگردانید، در صورتی‌که نیاز به مصرف اموال برای تربیت و رشد یتیم موردنظر است در آن اسراف روا مدارید (وابتلوا التیامی حتیٰ اذا بلغو النکاح ... سورٔ نساء، آیهٔ ۶)

۷. اصلاح امور او: دستور اینست که در امور ایتام به قصد اصلاح مداخله کنیم و در آن حفظ مصالح او را در نظر گیریم. اگر بنای ارتباط و آمیزشی با آنهاست نباید از ان نگران بود زیرا آنان در عین یتیمی برادران دینی شما هستند و خداست که مفسد را از مصلح باز می‌شناسد (یسألونک عن الیتامی قل اصلاح لهم خیروان تخالطوهم فاخوانکم والله یعلم المفسد من‌المصلح، سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۲۰)

۸. خودداری از دل شکستن او: در مسیر ارتباط با یتیم مواردی پیش می‌آید که زمینه برای دل شکستن او فراهم می‌شود. مثلاً فردی برای فرزند خود اسباب بازی تهیه کرده و برای او تهیه کرده و برای او تهیه نکرده، یا اسباب‌بازی کهنه و فرسوده فرزندش را در اختیار او قرار داده و یا برای او کمتر و یا از جنسی ارزان‌تر تهیه کرده است - گاهی ممکن است این امر به‌صورت بی‌اعتنائی به یتیم، تحمیل بر او، به‌خدمت گرفتن و استثمار او، تحقیر او، طرد او، توقعات سنگین از او، بدگوئی و دشنام به او، سخن ناروا گفتن درباره پدر یا مادر او ... باشد که سبب شود دل او بشکند. روایات ما می‌گویند به‌هنگامی که یتیم بگرید عرض خدا می‌لرزد (اذابکی الیتیم اهتزّله العرش - امام صادق - علیه‌‌السلام - وسایل‌الشیعه)

و هم او فرمود کسی که بنده مؤمن مرا که در کودکی والدینش را از دست داده بگریاند قسم به عزت و جلالم و قسم به ارتفاع مکان و عظمتم او را کیفر داده و کسی که او را با نوازش ساکت کند بهشت را بر او واجب گردانم (همان سند)

از معصوم (علیه‌السلام) پرسیدند آیا فرشتگان هم هیچ‌گاه گریه می‌کنند؟ جواب داد آری در سه مورد آنها هم می‌گریند: یکی در موردی است که یتیم بخوابد و پدر و یا مادرش را در خواب ببیند، بیدار گردد و بهانه مادر یا پدر بگیرد. در چنین صورتی ساکن کردن او از گریه اجر بهشت را دارد.

● توصیه به عدم طرد

با یتیم نباید قهر و یا او را طرد کرد که این خود مایه افزایش باری بر بارهای عقده اوست (صحیٰ ) طرد یتیم در قرآن نوعی تکذیب به دین به‌حساب می‌آید (سورهٔ ماعون، آیهٔ ۲) - خداوند خطاب به پیامبر به یادش می‌آورد که خود یتیم بوده و خدای سرپرستی او را برعهده گرفته بود و از او می‌خواهد به شکرانه این انعام یتیمان را پذیرا باشد و آنها را از خود مراند. (سوره

ضحیٰ ) و در چنین صورتی بدیهی خواهد بود که صرف مال یتیم موجد چه عقوبتی است آن‌کس که مال یتیم را بخورد همانند کسی است که در اندرونش شعله آتشی برافروخته باشند. (سورهٔ نساء، آیهٔ ۱۰)