خورشید در راه است

بیداری اسلامی در آینه شعر معاصر

شعر بیداری جدا از دلالت های موضوعی ازمنظر فلسفه و علوم نظری به شعری اطلاق می شود که محصول همدلی قوم و یا میهن و یا ملتی در برابر هر نوع تجاوز، استبداد و ستم گری است و بازتاب روحی روانی نسلی ایستاده و مقاوم در مقابل یک رویداد تاریخی و مشارکت و مباشرت آن نسل در همدلی و همراهی یکدیگر است.

این پدیده اگر با فرهنگ دینی و باورهای مقدس و یقینی گره بخورد محصول آن ظهور معادله حق و باطل و خیر و شر است؛ حماسه عظیم عاشورای حسینی(ع) از نظر گاه شیعیان مصداق بارز این سخن است و قطعاً هیچ زمان و مکانی از ادب و هنر بیداری و مقاومت خالی نخواهد بود زیرا هر جا که ظلم هست، ظالم هم هست و هر جا ظالم و ستم گر هست مقاومت و پایداری و بیداری هم هست.

اگر ادب بیداری را آثاری بدانیم که تحت تاثیر شرایطی چون خفقان و استبداد داخلی و نبود آزادی های فرعی و اجتماعی، قانون گریزی و قانون ستیزی، غصب قدرت و سرزمین و سرمایه های ملی و فردی و... سروده شده اند متوجه خواهیم شد که بسیاری از اشعار شاعران امروزین کشورهای یمن، تونس، بحرین و مصر را باید در زمره این اشعار به حساب آورد.

اگرچه دسترسی به اشعار شاعران کشورهای مذکور امری صعب و سخت است، اما از آنجا که بیداری اسلامی ریشه در فرهنگ و عمق ملت های منطقه دارد بنابراین با شعر و ادب هم ارتباط مستقیمی خواهد داشت که گواه این سخن انبوه آثار و اشعاری است که پیش و پس از وقوع این نهضت ها به وسیله شاعران متعهد در این سرزمین ها و در سرزمین ما سروده شده است.

این که نهضت بیداری اسلامی حرکتی عظیم و ارجمند و متأثر و ملهم از انقلاب اسلامی ایران است، حقیقتی انکارناپذیر است که حتی معاندان و مخالفان انقلاب اسلامی بدان اقرار نموده اند. دشمنان و آسیب دیدگان این نهضت های انقلابی در کشورهای تونس، یمن، بحرین، لیبی و... کوشیدند تا با عبارت دروغین «بهار عربی» زمینه دور کرد افکار عمومی جهان و خصوصاً ملت های مسلمان منطقه را با این مساله بزرگ فراهم و به تبع آن مقدمات استحاله و مصادره آن را مهیا و آماده سازند، اما از آنجا که نهضت بیداری اسلامی ریشه در فرهنگ عمیق ملت ها داشته با ادب پایداری و مقاومت پیوندی ژرف دارد و نشان این بیان کثرت شعر شاعران است که پس از بروز این نهضت عظیم به وسیله شاعران متعهد و دین دار این سرزمین ها و به تبع آن در همه کشورها و از جمله ایران عزیز سروده شده است. به دیگر عبارت می توان گفت که هیچ زمان و مکانی از ادب و هنر مقاومت تهی نخواهد ماند زیرا هر جا ظلم و ظالم هست، مبارزه و ظلم ستیزی هم هست و هر کجا که میدان بیداری و پایداری است، هنر و شعر و شاعر متعهد هم هست.

اگرچه دسترسی به اشعار شاعران دوره حاضر در سرزمین هایی که بیداری اسلامی در آنها جاری و ساری است امری مشکل به نظر می رسد. اما بیداری اسلامی در سرزمین های عربی از شاخ آفریقا گرفته تا کشورهای حوزه خلیج تا ابد فارس و خلق حماسه های جاودان و ماندگار بعضی از ملل کشورها الهام بخش بسیاری از شاعران متعهد ماست. در این مقال برآنیم پاره ای از ویژگی های شعر شاعران معاصر را در خصوص بیداری اسلامی بررسی نماییم.

۱) ویژگی های شعر بیداری اسلامی

الف) نمادگرایی تاریخی و طرح افتخارات گذشته:

نگاهی همراه با امعان نظر و ژرف نگری نشان گر این موضوع است که در شعر عصر بیداری اسلامی شاعر متفکر از خاطره های قومی و کهن بهره می گیرد تا ذکاوت و هوشیاری مخاطبان خویش را برانگیزد. طرح الگوهای کهن و نمادهای تاریخی و مطابقت شرایط حاضر با آن از مهمترین زمینه های اندیشه در شعر مقاومت و بیداری اسلامی امروزین است؛ یا به دیگر عبارت افتخارات و ارزش های گذشته ملت ها تکیه گاه خوبی برای شاعران و نویسندگان با هدف تشویق و تهییج و تحریض پاسداری از ارزش هاست.

«سعید عاشقی» نمادها و نشانه های برجسته کشورهایی که بیداری اسلامی در آن موج می زند این انسان گوشزد و یادآوری می کند.

لیبی را با عمرمختار می شناسیم/ مصر را با اهرام ثلاثه/ تونس را با ابن خلدون و پرچمی که از خورشید و ماه و ستاره آبستن است/ اردن را با جردن به خاطر می آوریم/ بحرین را مرواریدهای خلیج/ و یمن را با بلقیس و اویس/ از نیل که بگذریم/ می ماند عبدالباسط که هنوز برایمان می خواند الفاتحه/ و طرابلس که این روزها با دینارهای قذافی/ مماتش را تاخیر انداخته/۱

احمد جهان بین شاعر معاصر اهرام ثلاثه مصر را از ظلم و ستم مبارک شرمسار قرن معاصر می داند.

اهرام شرمسار هزاره سوم/ فرعون دربه در تاریخ/ موسی اژدهای خفته اش را به نیل می اندازد/ تا معجزه ای که خیانت می کند/ شب را مشبک کند/۲

عباس باقری دیگر شاعر معاصر، قذافی را توصیه می کند که از سردار بزرگ لیبی «عمر مختار» استقلال و حریت و استکبارستیزی را بیاموزد.

از عمر مختار یاد بگیر/ سرهنگ نیم دانگ عرب/ پنج و نیم دانگ اروپایی/ لیبی/ اشتردوکوهانه ات نیست/ که در خیمه هوس هایت/ آرام سرنهد/۳

در ضمن باید متذکر شد که بهره مندی از بیان رمزآمیز و نمادین گاهی ناشی از حاکمیت فضای اختناق و ناگریزی و نوستیزی هنرمند است که باید این موضوع را در اشعار شاعران کشورهای انقلابی امروزین جست وجو کرد.

ب: بهره گیری از آیات، روایات و گفته های حضرت امام و سخنان مقام معظم رهبری (مدظله)

از ویژگی های برجسته شعر بیداری شاعران فارسی بهره مندی از آیات و روایات و منویات و سخنان امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری (مدظله) و حتی گاهی هر چهار است که نشان از حضور آشکار دو عنصر اساسی اسلام و انقلاب در فرهنگ بیداری است.

سعید عاشقی اوضاع و احوال حاکمان جبار و ستم گر را همچون دریایی می داند که بر سر آنان فرود می آیند در حالی که شعله ورند و نامه اعمالشان در حالی که گشوده شده است.

این روزها بهار با رنگ و بویی عربی/ سیلان می یابد در رگ های انتظار/ تونس با یک جرقه خواب بیداری را برای ابوالهول تعبیر می کند/ و مصر در مسیری منجر به اتفاق/ سرایت می کند به همسایه ای که از لیبرالیسم حروفی مشترک را/ تفریق می کند/ آفریقا دارد شاخ می شود جای تاج/ روی سرفراعنه ای که نیل را به طغیان وامی دارد/ در میدانی از التحریر/ که قاریانش/ آیاتی از/ تکویر را قرائت می کنند/ «واذالبحار سجرت» و اذالصحف نشرت»۴

حسنا محمدزاده؛ در شعر خود آینده فراعنه و حاکمان بیدادگر را که ارکان حکومت خود را با تکیه بر قدرت های پوشالی محکم می دانند، بسیار سست و متزلزل معرفی می کند که روزگاری فریادهای خشم مردم آنها را از هم خواهد پاشید.

باید بپیچانند امروز/ فریادهای شعله افروز/ در گوش اهرام ثلاثه فرعون ذی الاوتاد را۵

محمدحسین انصاری نژاد؛ اعتراض های بزرگ و خشم های مردمی را مقدس داشته و از آن به بهار هستی بخش و امیدآفرین تعبیر می کند که تولدی دوباره را به همراه خواهد داشت.

حس می کنم اما بهاری تازه در راه است/ سبز است فردای زمین والتین و الزیتون ۶

ج: القای امید به آینده و پیروزی موعود

شاعر و نویسنده ادب بیداری، از پس ابرهای تیره یاس و ناامیدی که آسمان چشمان مردم تحت ستم و جور را فرا گرفته است به روشنایی افق فردا نظر دارند و میکوشند با نوید شکست قطعی ستم و پیروزی حتمی عدالت بارقه های امید را در قلب ها زنده نگاه دارند که قطعاً این رسالت همان نوید و وعده حتمی قرآن مبین بر وراثت مستضعفان بر زمین است.

شاعر متعهد و انقلابی امروز ایران می کوشد تا از ژرفای دل و اعماق جان در کنار همدردی با زجر و شکنجه مردم های انقلابی کشورهای اسلامی راه راست و روشن و آینده متلالی را فراسوی آنان ترسیم کنند تا آنان راه را گم نکنند و به بیراهه نروند و در هنگام رویارویی با سنگلاخ ها و مشکلات حین و بعد از انقلاب سقوط نکنند. شاعر امروزین ایران اسلامی می کوشد تا با الفاظ و اشکال مختلف به انقلابیون امروزین گوشزد کند که اجازه ندهند انقلابشان تحریف و یا تسخیر نقشه های شیاطین امروزی گردد؛ «مریم اسلامی» در این زمینه می سراید:

مطمئن باشید این کوه یخی/ فتح خواهد شد به دست آفتاب/ پیش چشم باز و مبهوت شما/ می شود برف مسیر عشق، آب/

ابرهای تیره باران می شوند

آسمان پر می شود از شعر و رنگ

هیچ کاری برنمی آید دگر

از غل و زنجیر، از دست تفنگ۷

رحیم زریان؛ آینده بیداری اسلامی را این گونه بیان می کند:

صدای اذان می آید/ خورشید در راه است/ و در آسمان/ فوجی از پرستو/ صف کشیده اند/ خورشید از میان پنجره های تو طلوع خواهد کرد/ از لابه لای انگشتان سبز تو/ فان حزب الله هم الغالبون۸

مجتبی اصغری فرزقی؛ در سروده های خود آینده درخشان انقلاب های مردمی را این گونه بیان می کند: می دانم/ آتش ابراهیم/ پرجل ابرهه را/ گرفته کرده است/ و عاقبت/ گنجشک/ بر پرچمی از پیروزی آواز خواهند خواند/ همان گونه که/ مزارع تونس را/ انبوه کبوتر فرا گرفته است/ و مصر/در جشن تولد آزادی/ نفس های عمیق می کشد۹.

د:بیان جنایت ها و بیدارگری ها

مردم قربانی نظامی ها و حاکمان جبارند. فساد، سرگردانی و مرگ محصول حاکمیت استبداد است شاعر بیداری می کوشد آیینه دردها و رنج ها و ناله ها و مرثیه های مردم ستمدیده باشد، مردمی که گدازه های درون را در خاکستر نگاه شان فریاد می کنند و شعر شاعر تفسیر دردهای مردم است. در نظام های جائر و جابر و بیدادگر، شکنجه و تازیانه و زندان، خفه کردن صداها و فریادها در گلو، تبعید و ترور قانون است. شعر امروزین شاعران متعهد ما تصویرگر قساوت ها، خیانت ها و جنایت هاست.

منیژه درتومیان، در بیان زجرهای مردم در کشورهای پروحشت و خفقان می سراید:

بریده اند به جرم صدا زبانت را

بریده اند گلوی ترانه خوانت را

در آن نگاه مه آلودنیست جز اندوه

به من نشان بده چشمان شادمانت را۱۰

محمدمهدی شفیعی، شاعر دیگری است که در این خصوص در قالب غزلی کوتاه سخن رانده است و از تطاول دژخیمان نالیده است.

در عصر رسم نقشه از نیل تا فرات

در عصر شوم حرمله ها و یزیدها

در فصل انزوای غم انگیز سروها

افتاده باغ سبز جهان دست بیدادها۱۱

هـ: آشکار نمودن ماهیت حاکمان

وقوع قیام های مردمی در کشورهای مسلمان تونس، یمن، بحرین، مصر واردن و... یکی از مهم ترین موضوعات شعر شاعران امروز است. این توجه شاعران از آن جهت ارزشمند و قابل تأمل است که پس از این قیام ها، چهره های پوشیده شده رژیم های مرتجع منطقه بیش تر نمایان شد تا آنجایی که آنان برای ایجاد خفقان و سرکوب وسیع انقلابیون از هیچ ابزار و کوششی دریغ نورزیدند.

شاعران فارسی زبان به اشکال گونه گون، ضمن دفاع از این انقلاب ها، به حکام فاسد منطقه تاخته و قیام های مردمی ملت های آنان را ملهم از انقلاب اسلامی ایران می دانند. شعر زیبای امیر عاملی مؤید این موضوع است.

قیام مردم بحرین یعنی/ که ایران باروبر داده است ای دوست/ فدای فاطمیونم که از عشق/ به مردم بال و پر داده است ای دوست/۱۲

«منیژه درتومیان» در توصیف ماهیت پلید حاکم یمن می سراید،

تیغی است که گردن زده مردان قرن را

بر خاک کشیده ست بروروی یمن را

دستی که به ویرانی دل راه نمی برد

پیچیده به قد قامت هر سرو کفن را

هر بار اویسی اگر از کوچه گذر کرد

در خون بنشاندند، عبوری قدغن را

فریادی اگر از جگر کوچه برآمد

بستند به نیرنگ دگر، دست و دهن را

در آینده جلوه های ویژه شعر بیداری اسلامی را اعم از خیزش اسلامی مردم بحرین و... را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

علی خوشه چرخ آرانی

۱- اسرافیلی، حسین، از مشرق بیداری، تهران، روایت فتح، ۱۳۹۰، ص ۱۱۹

۲-همان، ص ۱۵۰

۳- همان، ص ۴۲

۴- همان، ص ۱۲۲

۵-همان، صفحه ۱۶۲

۶-اسرافیلی، حسین، از مشرق بیداری، تهران، روایت فتح، ۱۳۹۰، ص ۱۹

۷-همان، ص ۸۹

۸-از مشرق بیداری، صفحه ۸۹

۹-همان صفحه ۱۸

۱۰-اسرافیلی، حسین، از گلستان، به ابراهیم، تهران، روایت فتح، ۱۳۸۹، ص ۴۵

۱۱-آیه، ماهنامه قرآنی همشهری، اردیبهشت، ۹۰، ص ۷۵

۱۲-رسالت، ۱۱/۲/۹۰، شماره ۷۲۵۴، ص ۲۳