حکمت پنهانی بودن شب قدر

در این که شب قدر, بیش از یک شب در سال نیست و در این که آن شب در ماه مبارک رمضان واقع شده است , نزد ما خلافی نیست, اما در تعیین یکی از شب های ماه رمضان , به عنوان شب قدر, بین علما و دانشمندان , اختلاف وجود دارد

در این که شب قدر، بیش از یک شب در سال نیست و در این که آن شب در ماه مبارک رمضان واقع شده است ، نزد ما خلافی نیست، اما در تعیین یکی از شب های ماه رمضان ، به عنوان شب قدر، بین علما و دانشمندان ، اختلاف وجود دارد. و همان طور که ((صلوة وسطی )) در بین نمازهای پنج گانه و ((اسم اعظم )) در میان اسمای الهی و ((ساعت استجابت دعا)) در ساعت های روز جمعه و ((ولی خدا)) در بین بندگان و ((رضای خدا)) در طاعات و ((سخط خود را)) در سیئات گذاشته است(۱) و وقت قیام ساعت و هنگام قیام امام زمان (عج ) و وقت مرگ را نیز مشخص نفرموده است - تا اهل معصیت آنها را وسیله نیل به مقاصد خود قرار ندهند - و در مقابل ، مومنان بیشتر مراقب اعمال و رفتار خود باشند و کلیه نمازهای روزانه را با توجه و دقت کامل انجام دهند و کلیه اسمای الهی را نیز مواظبت کنند و به همه بندگان احترام نمایند و روز جمعه به دعا بیشتر همت گمارند، زیرا:

چه هر گوشه ، تیر نیاز افکنی امید است ناگه که صیدی زنی

و قیام قیامت ، مخفی است تا مردم از وقوع ناگهانی او وحشت داشته باشند و شب قدر، نیز مستتر و مخفی است و دقیقا مشخص نیست ؛ اما بی گمان این عدم تعیین به نفع بندگان است و در روایت آمده است که :

"به امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) گفتند: ما را از شب قدر آگاه کن . فرمود: خالی از این نیستم که آن را بدانم . شک ندارم که خداوند به خاطر کمک کردن و مهلت دادن به شما آن را از شما می پوشاند، چون اگر آن را به شما اعلام می کرد، در همان شب عمل می کردید و در غیر آن شب ، عبادت را ترک می کردید."(۲)

بنابراین شاید حکمت اخفا و مجهول ماندن آن این باشد که مومنان، شب های بیشتری را قدر بدانند و به آرزوی درک فضیلت آن به کارهای نیک و عبادت بیشتری پرداخته و از معاصی و زشتی ها دوری گزینند و در پرستش خداوند تلاش نمایند.(۳)

ای خواجه ، چه گویی ز شب قدر نشانی هر شب ، شب قدر است ، اگر قدر بدانی

اگر این شب خجسته معین بود، برخی بر اثر توفیق احیای آن ، مبتلا به عجب و غرور می گردند و اگر معین نباشد، بر اثر تمرین و مراقبت بیشتر، ملکات فاضله در نفسشان راسخ ‌تر می گردد و از برکات و پاداش های بیشتر بهره می گیرند

علت دیگر این امر را این گونه گفته اند:

هنگامی که بنده با این که یقین به لیله القدر ندارد و در اطاعت و بندگی ، کوشش و جهدی به سزا انجام داد تا شاید آن شب را درک کند، خداوند متعال در برابر ملائکه به انسان مباهات می کند و می گوید:

این همان موجودی است که آنان را مفسد و خون ریز، معرفی می کردید؛ اینکه تلاش و کوشش او را در شبی که احتمال شب قدر بودن آن می رود بنگرید و قضاوت کنید که اگر یقین به آن شب داشت ، چگونه اطاعت و بندگی مرا می نمود؛ در این هنگام روشن شد که : انی اعلم ما لا تعلمون ...(۴)

علت دیگر هم این که اگر این شب خجسته معین بود، برخی بر اثر توفیق احیای آن ، مبتلا به عجب و غرور می گردند و اگر معین نباشد، بر اثر تمرین و مراقبت بیشتر، ملکات فاضله در نفسشان راسخ ‌تر می گردد و از برکات و پاداش های بیشتر بهره می گیرند.(۵)

استاد علی کریمی جهرمی در کتاب حول لیلة القدر وجوهی برای اختفای این شب ذکر کرده اند، که از آن جمله است :

اگر این شب معلوم بود، حرمت و عظمت در خور شان را در نظر مردم نداشت . سیره مردمان بر این است که برای هر چه از دید آنان مخفی است، احترام بیشتری قائلند، چنان که احترام گذاری آنان بر قبور ائمه و اعتاب آن بزرگواران که در مسیرهای دور و دراز است، بیشتر از قبوری است که در شهر و محل سکونت آنهاست و لذاست که در عزلت، عزت و کرامت است ، اما در معاشرت پیاپی ، ذلت و مهانت .

و در کشکول شیخ بهایی می خوانیم :

در مشهد رضوی ، در ماه ذی القعده ، سال ۱۰۰۷ این اشعار را گفتم :

تو ز دیو نفس اگر جویی امان رو نهان شو، چون پری از مردمان

چون شب قدر از همه مستور شد لاجرم از پای تا سر، نور شد

اسم اعظم چون کسی نشناسدش سروری بر کل اسما بایدش

گنج خواهی ، کنج عزلت کن مقام واستتر واستخف ، عن کل الاءنام

تا تو نیز از خلق پنهانی همی لیله القدری و اسم اعظمی

در شب دیگر که این اشعار را گفتم ، در خواب دیدم که پدرم رقعه ای به من داد، چون ملاحظه کردم ، دیدم بر بالای آن این آیه شریفه مرقوم است :

تلک الدار الاخره نجعلها للذین لا یریدون علوا فی الارض و لا فسادا و العاقبه للمتقین .

شاید هم به منظور تعظیم و بزرگداشت آن ، معین اش نکرده اند تا بندگان خطاپیشه با انجام گناه ، حرمت آن را نشکنند و مورد خشم پروردگار قرار نگیرند.(۶)

از ابن عباس روایت کرده اند که جمله لیله القدر سه بار در سوره قدر تکرار شده و مجموع حروف لیله القدر نه حرف است و حاصل ضرب سه در نه ، بیست و هفت است ، به همین مناسبت باید شب قدر، شب بیست و هفتم باشد.(۷)

در کتاب احکام القرآن ابن عربی معافری اندلسی مالکی ، درباره تعیین ((شب قدر)) گوید:

شب ۲۷ رمضان ، شب قدر است ، زیرا علما حروف سوره قدر را شمرده اند و چون به کلمه ((هی )) رسیدند، آن را ۲۷ حرف یافتند و دانستند که شب قدر، ۲۷ رمضان است.(۸)

البته این روش برداشت از قرآن در نزد مفسران و محققان ما ناصحیح است ؛ دانشمند شهیر شیعه ، مرحوم محمد جواد مغنیه ، پس از نقل این کلام می گوید:

این نبوغ در استنتاج و این ورع در تفسیر کلام خدا، شی ء عجیب و غریبی نیست از کسی که در مقام تعلیق زدن بر فتوای امام شافعی می نویسد: ((هذا کلام من لم یذق طعم الفقه )) و نیز در تعلیق بر فتوای امام ابو حنیفه گوید: ((هذا فقه ضعیف .))

هنگامی که بنده با این که یقین به لیله القدر ندارد و در اطاعت و بندگی ، کوشش و جهدی به سزا انجام داد تا شاید آن شب را درک کند، خداوند متعال در برابر ملائکه به انسان مباهات می کند

در هر حال برخی تصور کرده اند که همه شب های ماه رمضان ، احتمال قدر بودن را دارد. و بعضی با استفاده از بعضی روایات ، شب اول و برخی شب هفدهم(۹) و عده ای شب نوزدهم را شب قدر معرفی کرده اند.

جمع کثیری به استناد روایات فراوان دیگر معتقدند که در دهه آخر ماه رمضان است و این قول ، اتقان بیشتری دارد.

اینک ، به پاره ای روایات که مستند قول اخیر است ، اشاره می کنیم :

۱) حمران از امام پنجم (علیه السلام ) درباره آیه (انا انزلناه فی لیلة مبارکة)(۱۰) می پرسد. امام باقر (علیه السلام) در جواب می فرماید:

نعم لیله القدر، فی کل سنه ، فی شهر رمضان ، فی عشر الاواخر؛(۱۱)

بلی ، آن شب قدر است که در تمام سالها در دهه آخر رمضان واقع شده است .

۲) پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم ) می فرمایند:

((التمسوها فی العشر الاواخر؛(۱۲) شب قدر را در دهه آخر ماه مبارک رمضان بجویید.))

۳) و نیز نقل است که : رسول خدا اهل خویش را در دهه آخر ماه رمضان بیدار می کرد.

پی نوشت ها:

۱. سید محسن امین ، اعیان الشیعه ، ج ۱، ص ۶۵۸، به نقل از نثر الدرر.

۲.شیخ عباس قمی ، سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۱۱ و بحار الانوار، ج ۹۴، ص ۵. شرح نهج البلاغه ، ج ۲۰، ص ۱۵۴.

۳.خطیب شربینی ، تفسیر السراج المنیر، ج ۴، ص ۵۶۷.

۴.شیخ طوسی ، التبیان ، ج ۱، ص ۳۸۵؛ التاج ، ج ۲، ص ۳ و فتح الباری ، ج ۴، ص ۲۳۲.

۵.رک : طبرسی ، مجمع البیان ، ج ۱۰، ص ۵۲۰ و کاشانی ، منهج الصادقین ، ج ۱۰، ص ۳۰۸.

۶.گفتنی است که پیامبر و ائمه طاهرین مسلما زمان شب قدر را می دانسته اند؛ لذا هنگامی که از امام (علیه السلام ) سوال می شود که آیا شما می دانید چه شبی ، شب قدر است ؟ می فرمایند: چگونه نمی دانیم ، در حالی که ملائکه در آن شب ما را طواف می کنند! ((رک : تفسیر برهان ، ج ۴، ص ۴۸۸؛ نور الثقلین ، ج ۵، ص ۶۳۹ و بصائر الدرجات ، ص ‍ ۲۲۱.))

۷.سید محمد باقر حجتی ، پژوهشی در تاریخ قرآن ، ص ۳۹.

۸.احکام القرآن ، ج ۲، ص ۲۳۹، به نقل مرحوم مغنیه در التفسیر الکاشف ، ج ۷، ص ۵۹۱.

۹.این قول در بین برادران عامه مشهور است . رک : التاج ، ج ۲، ص ۸؛ محمد حسین طباطبایی ، المیزان ، ج ۲۰، ص ۴۷۴ و طبسی ، زاد المعاد، ص ۱۸۰.

۱۰.دخان (۴۴)، آیه ۳.

۱۱.تفسیر نور الثقلین ، ج ۵، ص ۶۲۱، به نقل از کافی ، ص ۱۵۷.

۱۲.تفسیر السراج المنیر، ج ۴، ص ۵۶۶ و بحارالانوار، ج ۹۴، ص ‍ ۱۰.

منبع:

شب قدر (اعمال و فضیلت)

ناصر باقری بیدهندی