بر سر اقلیم طبیعی تهران چه آمده است

در ٦٠ سال گذشته, هوای تهران حدود ٢,٥ درجه گرم تر شده است که ١ ٥ درجه آن به حدود ٢٠ سال آخر این دوره مربوط است بیشترین تمرکز جمعیت در استان تهران, به سوی جنوب و جنوب غرب و غرب استان تهران و در داخل شهر تهران به سمت مرکز و جنوب شهر تهران است در این نواحی ما با چالش های مختلفی روبه رو هستیم

توسعه بیابان ها در نزدیک شهرها و توسعه کلان شهرها، چالش های مهم اقلیمی دنیای آینده خواهند بود. وضعیت بیابانی در جنوب شهرستان ورامین در جنوب استان تهران توسعه یافته و وضعیت به سرعت به سوی تبدیل شدن به کویر پیش می رود. سنجش میزان بارندگی در ایستگاه های جنوب استان تهران، کاهش میزان بارندگی از ٦٦ تا ٨٠ درصد را نشان می دهد. در ناحیه جنوب آزادراه قم-گرمسار عملا وضعیتی کویری حاکم است. تغییرات اقلیمی که شامل فرایند گرم شدن جو زمین است، نماد مشخصی نیز در استان تهران دارد. در ٦٠ سال گذشته، هوای تهران حدود ٢,٥ درجه گرم تر شده است که ١.٥ درجه آن به حدود ٢٠ سال آخر این دوره مربوط است. بیشترین تمرکز جمعیت در استان تهران، به سوی جنوب و جنوب غرب و غرب استان تهران و در داخل شهر تهران به سمت مرکز و جنوب شهر تهران است. در این نواحی ما با چالش های مختلفی روبه رو هستیم:

- در گستره یادشده، در هر ٢٠٠ سال در گستره یکصدکیلومتری پیرامون تهران انتظار رخداد زمین لرزه ای با بزرگای حدود هفت وجود دارد. در این گستره حدود ١٨٥ سال است که زمین لرزه مهمی رخ نداده. (آخرین رخداد مهم مربوط به زلزله ١٨٣٠ دماوند شمیرانات است).

- در دهه گذشته، میزان فرونشست زمین در گستره غرب و جنوب غرب تهران (که اکنون جمعیتی حدود دو میلیون نفر را در خود جای می دهد) به حدود ٣٠ سانتی متر در سال (یک متر در سه سال!) می رسد. این فرونشست علاوه بر آسیب جدی به زیرساخت های منطقه (مانند خطوط راه آهن)، خانه ها، ساختمان ها و سایر تأسیسات را آسیب پذیرتر می کند. بنابراین در چنین وضعی، عملا ریسک زمین لرزه بعدی (به دلیل افزایش آسیب پذیری) بیشتر می شود.

- شهر تهران و شهرهای پیرامونی آن همچنان از جذاب ترین جاهای کشور برای مهاجرت هستند. شرق و جنوب شرق تهران کانونی برای مهاجرت مهاجران از روستاها و شهرهای دچار خشک سالی شده از استان های خراسان، کرمان، سیستان وبلوچستان و همچنین حدود ٥٠٠ هزار مهاجر ثبت نشده، ولی برآوردشده افغان است. درعوض جنوب، جنوب غرب و غرب تهران، برای مهاجرانی از استان های آذربایجان، کردستان و لرستان جذابند. (سرعت رشد جمعیت در غرب تهران عملا در دهه گذشته حدود دوبرابر این رشد در شرق تهران بوده است).

- کانون های مدرن جمعیتی که در سایت های دولت های پیشین طراحی و اجرا شدند (مانند شهر جدید پرند در ٣٣ کیلومتری جنوب غرب تهران)، عملا با چالش آب مواجهند. اکنون از شمال غرب، غرب و جنوب غرب تهران طرح های مختلف انتقال آب برای هدایت آب شرب و مصرفی به شهر جدید پرند در حال اجراست. مکان یابی شهر جدید پرند در اقلیمی بیابانی و در کنار فرودگاه بین المللی امام خمینی صورت گرفته است، ولی معلوم نیست چرا به این اولین نکته مهم برای توسعه این شهر که برای سقف جمعیتی ٩٥٠ هزار نفر در آن برنامه ریزی شده، تدبیر کافی نشده است.

- در مورد اثر تغییرات اقلیمی بر مخاطرات طبیعی دیگر، در سال های اخیر مباحث مختلفی مطرح شده است. بعضی از این مباحث را می توان به اختصار به صورت زیر صورت بندی کرد:

- کمبود آب در رشته کوه های البرز در سال های اخیر به صورت چالشی دائمی درآمده است. تغییرات اقلیمی به صورت بارش برف سنگین در مازندران در زمستان ١٣٩٢ و عدم بارش برف به صورت قابل ملاحظه در زمستان ٩٣ و همچنین خشک شدن تدریجی بسیاری از سرشاخه های رودخانه های البرز خودنمایی می کند. محدوده یخ دائمی (سیرک های یخچالی) در البرز مرکزی و در یال های جنوبی و شمالی دره نور (در رقوم بیش از سه هزار متر) در دهه گذشته مدام کوچک تر شده است.

- در اثر ازبین رفتن آب دریاچه ها در پهنه هایی که گسل های فعال وجود دارند، می توان انتظار داشت لرزه خیزی القایی رخ دهد. به طورکلی در آبگیری و خشک شدن (بارگذاری و باربرداری) آب دریاچه ها (مثلا در مورد دریاچه سدها)، هرگاه حجم آب از حدود ٢٠٠ میلیون مترمکعب بیشتر باشد، می تواند موجب تحریک گسل های فعالی شود که در پیرامون یا درون این دریاچه وجود دارند؛ مثلا در سد «کوینا» (Koyna) در هند، زمین لرزه ای با بزرگای ٦,٥ در سال ١٩٦٧ رخ داد که آن را با آبگیری سد کوینا با حجم مخزن حدود دومیلیارد و٨٠٠ میلیون مترمکعبی آن در سال ١٩٦٤ مرتبط می دانند. همچنین سد آسوان مصر در مسیر رود نیل ساخته و در سال ١٩٧٠ آبگیری شد و در سال ١٩٨١ زمین لرزه ای با بزرگای ٥.٤ در محل دریاچه این سد رخ داد. البته در مورد خشک شدن یا تغییرات سطح آب در دریاچه های طبیعی، «سالتون سی» (Salton Sea) و «اوونز لیک» (Owens Lake) در کالیفرنیا به عنوان مثال های مهم قابل ذکرند. این دریاچه ها در شمال و جنوب کالیفرنیا در محدوده پهنه گسل فعال سان آندریاس قرار دارند و رخداد زمین لرزه ها در پیرامون این بخش ها از پهنه گسله فعال مورد بحث زمین شناسان در مورد احتمال تحریک رخداد زمین لرزه هاست؛ مثلا زلزله های ١٨٧٢ با بزرگای ٧.٢ در «اوونز لیک» و فوج زمین لرزه ها با بزرگای ٢.٦ تا ٥.٠ در ماه می ٢٠١٥ در محدوده دریاچه «سالتون سی» در جنوب کالیفرنیا.

- زلزله ٢٠١٥ نپال در هیمالایا و در پهنه گسله راندگی مرکزی اصلی (Main Central Thrust) رخ داد و موجب حدود ٩ هزار کشته شد. زلزله مهم قبلی در همین پهنه در ١٨٣٣ میلادی با بزرگای برآوردشده ٧,٨ و همچنین در شرق پهنه کانونی زلزله ٢٠١٥ در سال ١٩٣٤ با بزرگای ٨.٢ موجب ١٠هزارو ٦٠٠ کشته شد. بحثی بعد از زلزله نپال آغاز شده است که آیا تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین در محدوده هیمالایا (که میزان آن ٠.٠٣ درجه در سال و حدود دوبرابر متوسط جهانی است) و ذوب شدن یخچال های هیمالایا ممکن است با کاهش استرس و باربرداری از روی گسل های اصلی و مهم منطقه موجب «تسریع» و چکانش جنبش در رخداد زمین لرزه پنجم اردیبهشت ١٣٩٤ شده باشد.

- سرزمین ما، در وضعیت کنونی امکانات و ظرفیت های اقلیمی و طبیعی مشخصی دارد و توسعه در آن بدون لحاظ کردن امکانات و قابلیت های اقلیمی و از سوی دیگر تغییرات اقلیمی که در دهه های اخیر در ایران رخ داده است، به فجایع بزرگ انسانی در سرزمین ما خواهد انجامید. کاهش آسیب پذیری با افزایش «تاب آوری اقلیمی» در این سرزمین به کاهش ریسک در مقابل سوانح بعدی خواهد انجامید.

مهدی زارع. استاد زلزله شناسی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله