ارگ بم, شاهکار هنر معماری

استان کرمان از استان های قدیمی و تاریخی این مرز و بوم است که از حیث داشتن جاذبه های طبیعی و آثار تاریخی کم نظیر, جایگاه ویژه ای دارد ارگ معروف بم, برجسته ترین میراث فرهنگی این استان, در شمال شرقی شهر بم واقع شده است

استان کرمان از استان‌های قدیمی و تاریخی این مرز و بوم است که از حیث داشتن جاذبه‌های طبیعی و آثار تاریخی کم‌نظیر، جایگاه ویژه‌ای دارد. ارگ معروف بم، برجسته‌ترین میراث فرهنگی این استان، در شمال شرقی شهر بم واقع شده است.

در شهر کهنه بم، بهتر از هر جای دیگر می‌توان ایده‌های بارزی از یک شهرک سنتی ایرانی یافت که نشان‌دهنده بخش عمده‌ای از تحولات موجود در زمینه فنون ساخت و سیر تکوین و تکامل معماری اصیل ایرانی است و از این نظر منحصر به فرد می‌نمایاند. این راوی فرسوده از گذر دوران، بازگوکننده داستان تاریخ تمدن مردمان سده‌های دور و دراز است؛ مردمانی که با بهره‌گیری از عنصر خشت که قرون متمادی با آن قرین بودند، الگویی بی‌بدیل را خلق و شگفت‌انگیزترین قلاع باستانی را به اندازه یک شهر کوچک شکل بخشیدند. این اثر گرانبها و مایه فخر ایران زمین، به واسطه قرار گرفتن در مسیر جاده بین‌المللی ابریشم، یکی از راه‌های مهم تجارت شرق و غرب محسوب می‌شود و به همین سبب در گذر اعصار اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است.

تا چندی پیش اطلاع دقیقی درباره هسته اولیه سکونت در آن در دست نبود و راجع به آن حکایات تاریخی گهگاه منتج به افسانه هم می‌شدند و به مدد متون کهن، پیشینه استقرار در آن به ۲ هزار سال پیش برمی‌گشت، اما با تکیه بر بررسی‌های مقدماتی اخیر هیات باستان‌شناسی پایگاه ارگ بم در این حوزه فرهنگی، استقرارهای اولیه آن به دوران باستان و حداقل برابر با هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد که شاهد عینی این مساله تپه‌های باستانی متعدد در فاصله‌های نه‌چندان دور از ارگ هستند که در تعاملات فرهنگی با یکدیگر یکی از دیرینه‌ترین مراکز شهرنشین در ایران را شکل دادند و به این ترتیب محققان توانستند تاریخ مدون‌تری را درخصوص این شهر ارائه دهند. مستند زنده معماری ایران با وسعت ۲۰ هکتاری بر فراز تپه‌ای طبیعی و مرتفع به طول ۶۱ متر به صورت قلعه‌ای قد برافراشته و مصالح عمده آن مشتمل است بر خشت خام و گل که البته به ندرت در برخی قسمت‌ها از سنگ، آجر و تنه درخت نخل نیز سود جسته است.

در حال حاضر بافت‌های شناسایی شده در این محوطه باستانی عبارتند از: خندقی گرداگرد شهر، حصارها، دروازه‌ها، برج‌های نگهبانی متعدد، بازار، مساجد، تکیه، مدرسه، زورخانه، کاروانسرا، آب انبار، حمام‌های عمومی و خصوصی، نانوایی، کارگاه روغن‌گیری، سابات جهودها، اصطبل، سربازخانه، آسیاب بادی، عمارت چهارفصل و حدود چندصد باب منزل مسکونی که هر یک در جای خود نهانگاه اطلاعات باارزشی هستند، اما در فرصت اندک ما، مجالی برای معرفی آنها نیست.

اگرچه مجموعه ارگ قدیم در سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و مسوولان هیچ گاه از حفاظت و احیای آن غافل نبوده‌اند، با این همه خشت‌های طلایی در رویارویی با لرزش‌های بی‌رحمانه زمین در پی زلزله معروف زمستان ۸۲ توان نیاورند و بخش اعظم ارگ به تلی از خاک مبدل و شهر تخریب شد.

پس از آن واقعه دهشتناک، تلاش‌های مکرر و مصرانه مسوولان و هواداران میراث فرهنگی به ثمر نشست و منجر به ثبت بم و منظر فرهنگی آن به عنوان هفتمین اثر فاخر کشورمان در فهرست میراث جهانی شد و از آنجایی که بم ومنظر فرهنگی آن کماکان در فهرست میراث جهانی در خطر قرار دارند، لذا به سبب خارج کردن این مجموعه از این فهرست، پرونده‌ای تهیه و به یونسکو ارسال شد و شرح اقداماتی که قرار بوده در این راستا به انجام برسند تا بم و منظر آن از فهرست جهانی در خطر خارج شوند، در این پرونده مورد اشاره قرار گرفته‌اند.

افشین ابراهیمی مدیر پایگاه میراث جهانی ارگ بم در گفتگویی علی‌رغم این که از وقوع زلزله به‌عنوان ضربه‌ای مهلک بر پیکره شهر، مردم و میراث فرهنگی یاد می‌کند، از جهاتی آن را عامل مهمی برای معطوف شدن بیشتر اذهان عمومی به ارگ و ثبت جهانی آن در فهرست میراث جهانی دانسته که در پی آن سبب آشکار شدن وجهه‌های مستتر بسیاری در آن شد و اطلاعات با‌‌ارزشی را در اختیار متخصصان نهاد به طوری که فصل نوینی را در مطالعات باستان‌شناسی ایران رقم زد.

این مسوول علاوه بر این که از حضور هیات‌های بین‌المللی همچون ایتالیایی و آلمانی خبر می‌دهد که به همراه تیم‌های ایرانی به بازسازی و مرمت قسمت‌هایی از ارگ مشغولند، تلاش برای گسیل کردن مرمتگران فرانسوی و باستان‌شناسان ایتالیایی در سال‌های آینده در محوطه را در برنامه کار پایگاه معرفی می‌کند که بخش‌هایی از رایزنی‌ها نیز تاکنون به انجام رسیده، ولیکن نتیجه قطعی، مستلزم تلاش‌های بیشتری از سوی مسوولان پایگاه این میراث جهانی خواهد بود.

ابراهیمی با رضایت از سرعت در روند بر افراشتن خشت‌های این شهر خشتی، با اشاره به پایان یافتن مراحل آواربرداری بخش عامه‌نشین ارگ، از آغاز آواربرداری بخش حاکم‌نشین سخن می‌گوید که در پس همه این کارکردها، در مسیری قرار گرفته‌اند که با رعایت ضوابط حفاظتی و مرمتی و با توجه به منشور‌های بین‌المللی با تمام انرژی به سمت نمایان ساختن چهره ارگ پیش از زلزله پیش خواهند رفت.

مهدیس نجف زاده