خورشید پشت ماه پنهان نمی ماند

نگاهی کوتاه به رصد یک خورشید گرفتگی

در حالی که تا چند لحظه قبل آسمان صاف و هوا آفتابی بوده است، ناگهان در لحظه‌ای کوتاه همه جا تاریک ‌می‌شود، چراغ‌های خودکار توی خیابان‌ها روشن ‌می‌شوند و ماشین‌های توی جاده‌ها هم چراغ‌های‌شان را روشن ‌می‌کنند، پرنده‌ها و خیلی از جانوران به لانه‌های‌شان ‌می‌روند. سکوت عجیبی که از جنس سکوت‌های نیمه شب است همه جا را فرا ‌می‌گیرد. کسوف ‌می‌تواند از دریچه دوربین یک عکاس، سوژه‌ای زیبا؛ از دید یک منجم حرفه‌ای، موضوعی علمی ‌و قابل بررسی؛ از دید یک ناظر علاقه مند به آسمان، یک پدیده سحر انگیز و عجیب و برای کسانی که به آسمان بالای سرشان توجهی ندارند تلنگری باشد تا وقتی در یک روز آفتابی سرگرم روزمرگی‌های‌شان هستند یک دفعه آسمان تاریک را تجربه کنند و به یاد طبیعت بالای سرشان بیفتند!

● ماجرای یک کسوف

در واقع ما زمینی‌ها خیلی خوش شانس هستیم، چون ماه و خورشید، قطر زاویه‌ای تقریبا نزدیک به هم دارند و بنا براین ماه ‌می‌تواند خورشید را بپوشاند و یک نمایش دیدنی برای اهالی زمین برپا کند. با این که قطر خورشید ۴۰۰بار بزرگتر از قطر ماه و ۴۰۰ مرتبه هم از آن دورتر است اما قطر زاویه‌ای هر دو از زمین، نیم درجه است. کسوف قسمت‌هایی از کره زمین، قرص ماه بخش‌ها یا تمام قرص خورشید را ‌می‌پوشاند و این تنها زمانی اتفاق ‌می‌افتد که به ترتیب زمین و ماه و خورشید در یک خط راست قرار گیرند.

این پدیده همیشه در ابتدای ماه یعنی در زمان ماه نو رخ ‌می‌دهد، اما این سوال معمولا برای خیلی‌ها پیش ‌می‌آید که چرا هر ماه، ما شاهد یک خورشید گرفتگی نیستیم؟ اگر این را بدانیم که صفحه مداری گردش ماه به دور زمین با صفحه مداری گردش زمین به دور خورشید یکسان نیست و کمی ‌انحراف دارد دیگر معما آسان ‌می‌شود. چون همین انحراف باعث ‌می‌شود که در بیشتر ماه‌های سال، ماه از بالا یا پایین قرص خورشید بگذرد و فقط ۲ یا ۳ بار در سال ماه بتواند به اندازه کافی به خط واصل بین زمین و خورشید نزدیک شود و ما شاهد یک خورشید گرفتگی باشیم. گرفت خورشید انواع مختلفی دارد که با توجه به نوع گرفت، منجم‌ها برای هرکدام برنامه‌ریزی خاصی دارند و رصد هر نوع گرفت، خروجی علمی ‌متفاوتی ‌می‌تواند داشته باشد. انواع آن شامل حلقوی، کلی، جزئی و مرکب است.

در خورشید گرفتگی کلی که حدودا هر یک سال و نیم یک بار رخ ‌می‌دهد، اندازه ظاهری ماه کمی ‌بزرگتر از اندازه ظاهری خورشید است. یعنی در مکان‌هایی از کره زمین که به خط واصل مرکز خورشید و مرکز ماه نزدیک‌اند تمام سطح خورشید توسط روی تاریک ماه پوشیده ‌می‌شود. بهترین حالت یک کسوف همین نوع کلی است که در آن ‌می‌شود جو خورشید را دید. با توجه به مکان ناظر، شاید برای هرکس فقط یک بار در طول عمرش فرصت دیدن یک کسوف کلی پیش بیاید. خورشید گرفتگی جزئی هم در مکان‌هایی که از مسیر اصلی کسوف کلی دور هستند اتفاق ‌می‌افتد.(روی تاریک ماه فقط بخشی از خورشید را ‌می‌پوشاند.) در کسوف حلقوی اندازه ظاهری ماه کوچکتر از اندازه ظاهری خورشید به نظر ‌می‌رسد، در مکان‌هایی از زمین که به خط واصل مرکز خورشید و مرکز ماه نزدیک باشد خورشید به شکل یک حلقه که وسط آن کاملا تاریک است دیده ‌می‌شودکه یکی اززیباترین انواع کسوف است. در حالت مرکب هم در بعضی از قسمت‌های زمین، گرفت به شکل حلقوی و دربعضی نقاط هم کلی دیده ‌می‌شود که نادرتر از بقیه هم هست.

● چه‌طور به خورشید نگاه کنیم؟

برای دیدن خورشید در لحظه گرفت روش‌های مختلفی وجود دارد، از روش‌های خیلی ساده و کم هزینه بگیرید تا روش‌های حرفه‌ای‌تر و همراه با ابزار رصدی. اگر وقت ندارید برای دیدن یک خورشید گرفتگی برنامه‌ریزی کنید و اگر فقط ‌می‌خواهید بدانید بالای سرتان چه خبر است، ‌می‌توانید به درختان و برگ‌های‌شان نگاه کنید(!) تصاویر سوزنی شکل خورشید گرفتگی جزئی را ‌می‌شود در سایه‌های درختان و در بین برگ‌ها و شاخه‌ها مشاهده کرد. این اتفاق جالب درست قبل از کامل شدن گرفت، ‌می‌افتد. یعنی وقتی هنوز باقی مانده پرتوهای نور خورشید، هلال‌های نازکی از نور را زیر درخت و روی زمین ایجاد ‌می‌کند. اگر دوست دارید مراحل گرفت را ببینید، از روش معروف جعبه تاریک استفاده کنید. هر علاقه مند به نجوم حتما این جعبه را خوب ‌می‌شناسد. مکعب مستطیلی که به راحتی ‌می‌توانید بسازید و در یکی از ضلع‌های آن سوراخی ایجاد کنید (در حد چند میلی متر) و ضلع دیگر هم به اندازه‌ای باشد که سرتان در آن قرار بگیرد. این طوری تصویر قرص خورشید را ‌می‌توانید هر لحظه به صورت غیر مستقیم ببینید.

یادمان باشد که تحت هیچ شرایطی نباید به‌طور مستقیم به خورشید نگاه کرد حتی در زمان گرفت هم که خیال ‌می‌کنید از نور خورشید کاسته شده، نگاه مستقیم به آن ‌می‌تواند صدمه‌های جدی به چشم بزند. لطفا اگر چشم‌های‌تان را دوست دارید، کلا بی خیال فیلم‌های رادیولوژی، نوارسیاه داخل فلاپی دیسک و... شوید. اگر می‌خواهید با چشم خودتان به خورشید نگاه کنید و از روش‌های غیر مستقیم استفاده نکنید، ‌می‌توانید از عینک‌های مخصوص این کار که در مراکز نجو‌می‌به فروش ‌می‌رسد تهیه کنید و با خیال راحت به خورشید نگاه کنید. اگر هم قصد دارید که یک رصد کامل را تجربه کنید ‌می‌توانید با گروه‌های مختلف که برای رصد کسوف برنامه‌ریزی ‌می‌کنند همراه شوید و در یک رصد عمو‌می‌ و با کمک تلسکوپ‌هایی که به فیلتر‌های مخصوص مجهز شده اند خورشید را درست و حسابی ببینید.

● نور کمتر، فرصت بهتر

خورشید گرفتگی برای منجم‌ها فرصت گران بهایی است که بخش‌های کم نورتر خورشید و لایه‌های خارجی جو، شامل تاج و فام سپهر را بررسی کنند. مدت‌ها قبل از هر گرفتگی برنامه‌ریزی‌های دقیق صورت ‌می‌گیرد تا چندین هیئت در مسیر گرفت مستقر شوند. با پدیدار شدن ستاره‌ها در آسمان ‌می‌توان انحنای فضا –زمان را اندازه‌گیری کرد. یکی دیگر از خروجی‌های علمی ‌می‌خورشید گرفتگی محاسبه زمان تماس اول ماه با خورشید است که به کمک آن ‌می‌شود به جزئیات در حرکت مداری ماه و زمین پی برد. در ستون کناری ‌می‌توانید با مراحل رصد خورشید گرفتگی بیشتر آشنا شوید و برای یک رصد، برنامه‌ریزی کنید.

نویسنده: مریم ملی