سیطره تحقیقاتی بر اقیانوس ها

امروزه بهره برداری از اقیانوس ها و دریاها از نظر حمل و نقل, تجارت, منابع غذایی و دارویی, منابع معدنی و امنیت ساحلی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است

امروزه بهره‌برداری از اقیانوس‌ها و دریاها از نظر حمل و نقل، تجارت، منابع غذایی و دارویی، منابع معدنی و امنیت ساحلی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

پهنه گسترده ای از سرزمین ایران به طول بیش از ۲۷ هزار کیلومتر را کرانه های آبی دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان تشکیل می دهد. بنابراین وجود یک نهاد ملی فعال در زمینه های مختلف علوم دریایی و اقیانوسی در کشور دارای اهمیت راهبردی است. مرکز ملی اقیانوس شناسی نیز با همین هدف، سال ۷۰ تاسیس شد. از سال ۸۸ این مرکز فعالیت خود را به عنوان موسسه ملی اقیانوس شناسی ادامه داد تا این که خرداد امسال شورای گسترش آموزش عالی با ارتقای موسسه ملی اقیانوس شناسی به پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی موافقت کرد. از آنجا که دریا با هوا بر هم کنش دارد و باید تاثیر تغییرات جوی و آب و هوایی را در فعل و انفعالات دریاها مورد توجه قرار داد، حوزه علوم جوی نیز به عنوان بخش جدیدی به حیطه فعالیت های این پژوهشگاه افزوده شده است.

به گفته دکتر وحید چگینی، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، پیشرفت در عرصه دریایی در کشورهایی که در این زمینه پیشرو بوده اند به افزایش توانمندی آنها در این زمینه منجر شده است. حتی پیشرفت های به دست آمده در حوزه های مختلف اقتصادی، صنعتی، علمی و فناوری و حتی تسلط بر فضا نیز نتوانسته است از اهمیت حوزه های دریایی و اقیانوسی بکاهد. اقیانوس ها در حقوق بین الملل میراث مشترک همه کشورهاست. حتی کشورهایی هم که از ساحل دریاهای آزاد سهمی نداشته باشند از این میراث سهمی دارند. اگرچه همه کشورها مجاز هستند در عرصه دریاهای باز و اقیانوس ها فعالیت کنند، اما کشورهایی که در این حوزه پیشگام بوده اند در مقایسه با دیگر کشورها از حقوق بیشتری برخوردار بوده اند.

تولیدات زیستی در دریاها و اقیانوس ها علاوه بر سطح در ستون آب نیز انجام می شود به همین علت دریا ها و اقیانوس ها به عنوان منبعی غنی از فرآورده های زیستی در تامین غذای نسل های آینده جایگاه مهمی دارد. علاوه بر این در اعماق اقیانوس ها مواد زیستی وجود دارد که می توان از آن در فرآوری و تولید مواد زیستی و دارویی منحصر به فردی استفاده کرد. کشور ما نیز به دنبال این است جایگاه خود را در حوزه دریا و اقیانوس توسعه دهد تا به این ترتیب بتواند حضور قدرتمندانه تری در محیط های اقیانوسی داشته باشد.

● نخستین مرکز منطقه ای اقیانوس شناسی در غرب آسیا

با تصویب یونسکو، نخستین مرکز منطقه ای اقیانوس شناسی دنیا در منطقه غرب آسیا در کشور راه اندازی می شود و حیطه نفوذ این مرکز منطقه غرب آسیاست.

چگینی با اشاره به پیشگام بودن ایران در ایجاد یک مرکز منطقه ای اقیانوس شناسی می گوید: در حقیقت، این مرکز نخستین مرکز منطقه ای اقیانوس شناسی است و پیش از این در هیچ کشوری مرکز مشابهی ایجاد نشده است. ارائه آموزش های کوتاه مدت، برگزاری گشت های تحقیقاتی و پایش محیطی در خلیج فارس و دریای عمان و انجام پروژه های تحقیقاتی مشترک بین کشورهای منطقه از مهم ترین اهداف این مرکز است. به این ترتیب با فعالیت این مرکز، نقش پیشتازی ایران در زمینه اقیانوس شناسی در منطقه خلیج فارس و دریای عمان بیش از پیش نمایان خواهد شد. زمان راه اندازی این مرکز در آینده ای نزدیک اطلاع داده می شود. این موفقیت مرهون تلاش هایی است که در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام شده است. البته نماینده دائمی ایران در کمیسیون ملی یونسکو نیز در این زمینه تلاش های زیادی انجام داده است. بعد از معرفی این مرکز بسیاری از دیگر کشورها از جمله کشور هند نیز برای انجام فعالیت های مشابه در آسیای میانه متقاضی شده اند.

● شناور تحقیقاتی اقیانوس پیما به کجا رسید؟

محیط های دریایی و اقیانوسی مانند فضای پیرامون زمین به عنوان محیطی راهبردی برای افزایش گستره تسلط بشر مطرح است. در محیط های دریایی و اقیانوسی با توجه به ویژگی های منحصر به فردی که دارد، قابلیت های متعددی نهفته است. محیط های دریایی نه تنها با توجه به گستردگی ابعادشان در جابه جایی کالاها نقش مهمی را ایفا می کند، بلکه در تشکیل سامانه های اصلی جوی نیز بسیار تاثیرگذار است تا جایی که منشا بسیاری از پیامدها از جمله خشکسالی و بسیاری از مخاطرات محیطی از قبیل سیل و توفان را باید در دریاها جستجو کرد.

در حقیقت، سامانه یکپارچه ای که از دریا ها و اقیانوس ها شروع شده و به جو ختم می شود، عامل تعیین کننده ای در تعدیل آب و هوا در سطح کره زمین و ایجاد امکان سکونت است. بدون تردید شناخت دقیق این سامانه قابلیت پیش بینی پدیده های جوی ـ اقیانوسی را امکان پذیر می کند. محیط های دریایی و اقیانوسی حدود دو سوم از مساحت کره زمین را در برمی گیرد که بخش عمده ای از آن حتی برای کشورهایی که به آب های آزاد دسترسی ندارد نیز قابل بهره برداری است.

به گفته چگینی، شناور های تحقیقاتی اقیانوس پیما از جمله امکاناتی است که می تواند نقش مهمی در شناخت دقیق سامانه های دریایی و اقیانوسی داشته باشد. ساخت شناور اقیانوس پیما نیز با همین هدف از اردیبهشت ۹۰ در دستور کار این پژوهشگاه قرار گرفت و پیش بینی می شد تا انتهای ۹۱ به بهره برداری برسد، اما با توجه به مشکلات و محدودیت هایی که در روند تهیه تجهیزات موردنیاز برای این شناور وجود داشت، این پروژه هنوز به پایان نرسیده است. اکنون این شناور در مرحله ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی است. سازه شناور تکمیل شده و نصب تجهیزات و ماشین آلات روی این شناور در حال انجام است. سازمان صنایع دریایی از اعتبارات خود هزینه کرده تا مراحل کار پیگیری شده و این شناور تحقیقاتی هر چه زودتر به آب انداخته شود. پیش بینی ها نشان می دهد این شناور تا خرداد ۹۳ تکمیل شود. البته پیش از این نیز شناورهایی در ابعاد بزرگ تر ساخته شده است، اما این شناور نخستین شناور تحقیقاتی اقیانوس پیماست. فقط تعداد معدودی از کشورها موفق به ساخت شناور تحقیقاتی اقیانوس پیما شده اند و به همین دلیل دستیابی به این توانایی موفقیت بزرگی است.

● ایران، زیردریایی تحقیقاتی می سازد

پایش اقیانوس ها و دریاها در سه سطح انجام می شود. سازمان هوا فضا از طریق ماهواره ها، اقیانوس و دریاها را از فضا رصد می کند. گشت ها و شناورهای تحقیقاتی نیز مسئولیت رصد سطح دریا ها و اقیانوس ها را برعهده دارد، اما پایش دریا ها باید در اعماق آب هم انجام شود.

چگینی به اهمیت ساخت زیردریایی های تحقیقاتی به عنوان یک طرح مهم و حیاتی اشاره کرده و اعلام می کند: ساخت زیردریایی تحقیقاتی در پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی مورد توجه قرار گرفته که امیدواریم بتوانیم در آینده ای نزدیک به این فناوری دست پیدا کنیم. طرح هایی برای ساخت زیردریایی هایی که بتواند تا اعماق ۲، ۴ و ۷ متری را در هم بشکافد، ارائه شده است. اگر محققان کشور بتوانند به فناوری ساخت زیردریایی که تا عمق هفت متری دریاها و اقیانوس ها نفوذ کند دست یابند، ایران به باشگاه کشورهای سازنده زیردریایی با عمق بیشتر از پنج متر می پیوندد؛ اینها از جمله طرح های راهبردی است. اگر کشوری به این فناوری دست پیدا کند که بتواند به عمیق ترین نقاط اقیانوس ها نفوذ کند، جهش بزرگی است؛ درست مثل این که بتواند فضانورد به فضا اعزام کند.

باید توجه داشت در دنیای امروز پیشرفت در اقیانوس شناسی به اندازه هوا فضا، نانوفناوری و زیست فناوری مهم و حیاتی است و باید در حوزه دریایی سرمایه گذاری های بیشتری انجام شود.

فرانک فراهانی جم