اقتصاد سیاسی قدرت نمادین بوردیو

این مقاله خصوصیات اصلی جامعه شناسی فرهنگ پییر بوردیو را به لحاظ سهم بالقوه انها در جامعه شناسی دین بررسی می كند بوردیو خود توجه اندكی به مطالعه مذهب معطوف داشته است اما خصوصیات عمده رویكرد او به مطالعه فرهنگ, ملهم از ماتریالیسم كارل ماركس و به خصوص جامعه شناسی دین ماكس وبر است

●●برقراری ارتباط بین مطالعه فرهنگ و دین

●اقتصاد سیاسی قدرت نمادین بوردیو

بوردیو جامعه‌شناسی قدرت نمادین را مطرح می‌كند، و در آن به موضوع مهم رابطه بین فرهنگ، قشربندی (اجتماعی) و قدرت می‌پردازد. او معتقد است كه مبارزه برای شناسایی ‌اجتماعی، بعدی اساسی از كل حیات اجتماعی است. در این مبارزه، منابع، فرایند‌ها و نهاد‌های فرهنگی، افراد و گروه‌ها را در سلسله مراتب رقابتی و دائمی سلطه نگه می‌دارند. او این ادعای جسورانه را مطرح می‌كند كه همه رسوم و نماد‌های فرهنگی از سلایق هنری، سبك لباس و عادات غذاخوردن گرفته تا دین، علم و فلسفه ـــ در واقع تا خود زبان ـــ دربرگیرنده منافع هستند و كاركرد آنها افزایش تمایزات اجتماعی است. بوردیو به این‌كه چگونه این مبارزات اجتماعی از طریق طبقه‌بندی نمادین تجزیه می‌شوند، چگونه رسوم فرهنگی افراد و گروه‌ها را در مراتب سلسله مقامی و طبقاتی رقابتی قرار می‌دهند، چگونه میدان‌های نسبتاً مستقل تضاد، افراد و گروه‌ها را در مبارزه بر سر منابع ارزشمند به هم متصل می‌كند، چگونه بازیگران مبارزه می‌كنند و به دنبال راهبرد‌هایی برای دستیابی به منافع خود در درون این میدان‌ها هستند و چگونه در چنین كنشی، بازیگران ناآگاهانه نظام قشربندی اجتماعی را بازتولید می‌كنند، بر این اساس فرهنگ عاری از محتوای سیاسی نیست بلكه نمودی از آن است.

بوردیو در رویكرد خود به فرهنگ، اقتصاد سیاسی رسوم نمادین را مطرح می‌كند كه شامل نظریه منافع نمادین، نظریه سرمایه فرهنگی و نظریه قدرت نمادین است. این نظریه‌ها، مباحث نظری منظم و معین نیستند بلكه موضوعاتی توجیهی هستند كه با یكدیگر تداخل می‌كنند و در هم ادغام می‌شوند. این موضوعات متأثر از مكاتب متنوعی از جمله ماركسیسم، ساختارگرایی، پدیدارشناسی هستند. اما هم‌چنان كه بروبیكر۱ (۱۹۸۵) خاطرنشان می‌سازد بوردیو در آثار خود بیش از همه تحت ‌تأثیر ماكس وبر از مكتب جامعه‌شناختی كلاسیك است. بررسی تمام پیچیدگی این نظریه‌ها یا پوشش دادن به گستره كامل نوآوری‌های مفهومی بوردیو در این مقاله كوتاه امكان‌پذیر نیست.(۲) با وجود این، می‌توان نشان داد كه چگونه بوردیو از ماركس و جامعه‌شناسی دین وبر برای ایجاد و بسط جامعه‌شناسی رسوم فرهنگی كمك می‌گیرد.

●فراگذشتن از آرمان‌گرایی و مادی‌گرایی

در كانون طرح فكری بوردیو به مدتی بیش از سی سال، این مسئله اساسی اندیشه اجتماعی غرب از زمان ماركس قرار دارد، یعنی بحث بین آرمان‌گرایی فرهنگی و مادی‌گرایی تاریخی، جامعه‌شناسی بوردیو، با ارائه روایتی مادی‌گرایانه ولی نه تقلیل‌گرایانه از حیات فرهنگی، نشان‌دهنده تلاشی جسورانه برای یافتن راهی از میان دو قطب مخالف و قدیمی یعنی ماتریالیسم - ایده‌آلیسم است. اندیشه او ابتدا از ماركس ولی سپس اساساً از وبر تأثیر می‌پذیرد.(۳)

●ماركس

بوردیو هم‌چون ماركس بر اولویت مبارزه و نابرابری اجتماعی مبتنی بر طبقه در جوامع مدرن تأكید می‌كند، ولی به شدت منتقد روایت‌های تقلیل‌گرایانه اجتماعی از حیات فرهنگی و مذهبی است. بوردیو یك ماتریالیست است به این معنا كه او ریشه آگاهی بشری را در حیات اجتماعی واقعی می‌جوید. او هم‌چنین نگران اشكال آگاهی كاذب یا به بیان او "شناسایی نادرست" روابط مبتنی بر قدرت است. او این ایده ماركسی را می‌پذیرد كه نظام‌های نمادین، كاركرد‌های اجتماعی سلطه و بازتولید نابرابری طبقاتی را انجام می‌دهد. اما او از این دیدگاه از ایدئولوژی كه عمدتاً به كاركرد‌های اجتماعی رسوم و كالا‌های نمادین می‌پردازد بدون این‌كه نشان دهد چگونه آنها، خصوصیات ضروری قانون رسوم اجتماعی‌اند، انتقاد می‌كند.

در حالی كه بوردیو این ادعای ماركسیستی را می‌پذیرد كه مذهب، ایدئولوژی است اما به تفكیك بعد نمادین حیات اجتماعی به‌عنوان جزیی مجزا و مشتق از اجزای مادی بنیادی‌تر حیات اجتماعی مخالف است. به‌طور خلاصه، او تمایز مفهومی زیرساخت / روساخت ماركسیستی را كه ریشه در دوگانگی آرمان‌گرایی / مادی‌گرایی قدیمی دارد نمی‌پذیرد و معتقد است كه باید فراتر از این دوگانگی رفت. در این‌جاست كه بوردیو از ماركسیسم ساختارگرایی لوئی آلتوسر (۱۹۷۰)، كه یكی از منابع فكری مهم بوردیو در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۶۰ بود، جدا می‌شود. بوردیو با نظریه، مادی‌گرایانه اولیه آلتوسر و تأكید او بر استقلال نسبی دین و فرهنگ از اقتصاد و سیاست موافق است. با این حال، موضع بوردیو اساساً آلتوسری نیست. بوردیو (۱۹۸۴a: ۴۶۷)، با الهام گرفتن از رساله نخست ماركس درباره فوئر باخ، كه تأكید بر وحدت اساسی كل حیات اجتماعی به‌عنوان فعالیتی عملی دارد، این ایده را كه موجودیت اجتماعی را می‌توان تقسیم و به‌صورت سلسله مراتبی به عرصه‌های متمایزی چون عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سازماندهی كرد، نمی‌پذیرد. بوردیو، به جای بررسی اشكال متنوع بیان زیرساخت و روساخت آلتوسری‌ها، استدلال می‌كند كه این دو قلمرو اولاً نباید از هم جدا باشند. بوردیو می‌كوشد یك علم عمومی از رسوم را به رشته تحریر درآورد كه ابعاد نمادین و مادی را به هم بپیوندد و بدین‌سان بر وحدت بنیادی حیات اجتماعی تأكید می‌كند. معهذا دغدغه اصلی بوردیو با مسئله روابط بین ابعاد مادی و نمادین حیات اجتماعی و بین ساختار و عامل، تا حدودی ناشی از برخورد‌های اولیه او با این سنت ماركسیستی خاص است.

●وبر

بوردیو به‌خاطر استفاده از ابزار‌های مفهومی برای بسط نظریه‌ای درباره رسوم و كالا‌های نمادین كه فراتر از تقلیل‌گرایی و آرمان‌گرایی طبقاتی رود از ماركس به ماكس وبر روی می‌آورد. بوردیو خاطر‌نشان می‌كند كه این ماكس وبر است "كه برخلاف آن‌چه كه عموماً تصور می‌شود مخالف ماركس است. با نظریه‌ای معنوی از تاریخ، در واقع شیوه مادی‌گرایانه اندیشه را به میدان‌هایی می‌برد كه مادی‌گرایی ماركسیستی عملاً آن میدان‌ها را به معنویت تسلیم می‌كند" (۱۹۹۰ b: ۱۷). بوردیو به وبر به‌عنوان كسی می‌نگردكه "اقتصاد سیاسی دین" را مطرح می‌كند كه "توانایی كامل تحلیل مادی‌گرایانه از دین را آشكار می‌كند بدون آن‌كه خصوصیات نمادین واقعی این پدیده را از بین ببرد" (۱۹۹۰ a: ۳۶). یكی از اهداف اصلی جامعه‌شناسی بوردیو بسط دادن مدل وبر برای اقتصاد سیاسی دین به كل حیات اجتماعی و فرهنگی است. در واقع، بوردیو جامعه‌شناسی فرهنگ خود را دارای ویژگی جامعه‌شناسی وبر می‌داند كه از "مدل اقتصادی برای تعمیم دادن نقد ماتریالیستی به قلمرو دین" استفاده كرد (۱۹۹۰ a: ۱۰۷). این ماده‌گرایی باید ماده‌گرایی "عام" یا "رادیكال" باشد، ولی باید ماتریالیستی باشد كه از تقلیل‌گرایی طبقاتی كه به اعتقاد بوردیو (۱۹۹۰ b:۱۷; ۱۹۹۳:۲۱۷) مشخصه ماركسیسم است، اجتناب ورزد. بوردیو بر این باور است كه در این ماده‌گرایی عام، راهی برای فراگذشتن از دوگانگی ماده‌گرایی / آرمان‌گرایی قدیمی در علوم اجتماعی یافته است.

●منافع نمادین

اثر بوردیو شرح و بسط مهمی از مفهوم ماكس درباره وبر منافع و كالاهای آرمانی است (Gerth and Mills ۱۹۷۰: ۲۸۰) ایده "نفع مذهبی" از تأكید وبر بر ویژگی "این جهانی" رفتار ناشی از باور مذهبی گرفته شده است. وبر می‌نویسد كه "ابتدایی ترین اشكال رفتار متأثر از عوامل جادویی یا مذهبی به این جهان گرایش دارند" (۱۹۷۸:۳۹۹). او در ادامه تأكید می‌كند كه "اندیشه یا رفتار جادویی یا مذهبی نباید از دامنه رفتار هدف‌مند روزمره جدا باشد مخصوصاً با توجه به این‌كه اهداف كنش‌های جادویی یا مذهبی عمدتاً اقتصادی است" (Weber ۱۹۷۸:۴۰۰). بوردیو استدلال می‌كند كه با تأكید بر "ویژگی این جهانی" رفتار ناشی از عوامل مذهبی، وبر "طریقی را برای ربط دادن مضامین گفتمان اسطوره‌ای (و حتی نحو آن) به منافع مذهبی كسانی كه آن را تولید، ترویج و دریافت می‌كنند، عرضه می‌كند (۱۹۹۰ b:۴). بنابراین وبر وسیله‌ای برای اتصال رسوم و باور‌های مذهبی به منافع كسانی كه آن را تولید و اداره می‌كنند در اختیار می‌گذارد.

اما بوردیو (۱۹۷۸ c: ۱۲۲) مفهوم وبر از "منافع مذهبی" را "توضیح صرفاً ضعیفی" تلقی می‌كند چون این مفهوم دامنه منافع را به حدودی كه "شرایط وجودی عاملان آن را تعیین می‌كند" محدود می‌سازد. در مقابل، بوردیو تأكید می‌كند كه شكل و شرایط بیان منافع مذهبی - و به طور كلی‌تر منافع نمادین - را عرضه مذهب و كنش متخصصان دینی تعیین می‌كنند. معهذا، اندیشه وبر به فرد اجازه می‌دهد كه نظامی از رسوم و باور‌های مذهبی به عنوان... بیان تغییر شكل یافته‌ای از راهبرد‌های دسته های متفاوتی از متخصصان بسازد كه بر سر انحصار اداره كالای رستگاری و اداره طبقات مختلف علاقه‌مند به خدمات آنها، رقابت می‌كنند ( bourdieu ۱۹۹۱ a:۴).

بوردیو، با این استدلال كه تمامی رسوم اساساً داری "منافعی" به صورت مادی یا نمادین هستند، ایده منافع را بسط می‌دهد تا كالا‌های غیرمادی را شامل شود. او منطق محاسبه اقتصادی را بدون تفاوت قائل شدن میان همه كالا‌های مادی و نمادینی كه خود را كمیاب و سزاوار طلب‌شدن در یك شكل‌بندی اجتماعی خاص ارائه می كنند، تعمیم می‌دهد (۱۹۷۷:۱۷۸). بوردیو می‌خواهد یك نظریه عمومی اقتصاد رسوم بنا كند تا "همه رسومی" را كه هدفشان حداكثرسازی سود نمادین یا مادی است تحلیل كند (۱۹۹۰ b:۲۰۹) برنامه پژوهشی پیشنهادی او آن‌چه را كه به‌طور سنتی اشكال اقتصادی (مادی یا دارای منافع) و غیراقتصادی (نمادین و بدون منافع) كنش و اهداف می‌دانند یكی می‌كند. بنابراین نفع نمادین و نفع مادی هم‌چون دو شكل عینی برابر از تفع تلقی می‌شوند. بازیگران منافع نمادین را به انداره منافع مادی دنبال و در شرایط خاص یكی را با دیگری مبادله می‌كنند.

نویسنده: دیوید سوارتز

مترجم: شفیعه صالحی

منبع:‌فصلنامه اقتصاد سیاسی، شماره دهم

---