عیلامیان و میراث ماقبل آریایی

زیگورات چغازنبیل که در تابستان سال ۱۳۵۷ خورشیدی به همراه تخت جمشید و میدان نقش جهان به عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی ایران در فهرست میراث فرهنگی جهانی ثبت شد، یکی از کهن …

زیگورات چغازنبیل که در تابستان سال ۱۳۵۷ خورشیدی به همراه تخت جمشید و میدان نقش جهان به عنوان یکی از نخستین آثار تاریخی ایران در فهرست میراث فرهنگی جهانی ثبت شد، یکی از کهن ترین و سترگ ترین آثار تاریخی- فرهنگی کشور و متعلق به تمدن عیلام است، تمدنی که پیش از ورود آریایی ها به ایران شکل گرفت و به خود بالید.

عیلامیان که از نژاد «آسیانی» یا «زاگرو- عیلامی» بودند، در اوایل هزاره چهارم پیش از میلاد وارد دوران شهرنشینی شدند. دین شان مانند بسیاری دیگر از اقوام باستانی، مبتنی بر پرستش ارباب انواع بود. آنها در ۲۷۰۰ پیش از میلاد موفق به تأسیس سلسله حکومتی به مرکزیت شوش شدند و دولتی را شکل دادند که به شکل فدراتیو اداره می شد.

هسته اصلی کشور عیلام شامل خوزستان، لرستان، پشتکوه و کوههای بختیاری بود و دایره نفوذش در اوج قدرت تا مرکز ایران پیش می رفت. عیلام همسایگان متمدنی داشت و طی چند هزار سال بده و بستان فرهنگی با ایشان بر غنای تمدن خویش افزود. نخستین همسایگانش، آکد و آشور بودند که گاه از در سلطه بر عیلام وارد می شدند و قدرت سیاسی اش را محدود می کردند. بعدها این دو درهم آمیختند و تمدن بابل را شکل دادند.

رابطه عیلام و بابل همیشه مسالمت آمیز نبود و بارها بینشان جنگ درگرفت. ابتدا عیلام بر بابل چیره گشت و به چنان قدرتی رسید که نام شاهانش به تورات راه یافت اما بعدتر «نبوکدنصر» یا همان بخت النصر معروف، عیلام را شکست داد و تحت سلطه بابل درآورد.مدتی بعد بابل به دست دولت آشور برافتاد و آشور و عیلام با یکدیگر همسایه شدند. این، سرآغاز نگون بختی عیلامیان بود. پس از چند رشته جنگ بی حاصل، آشور بانی پال به خاک عیلام حمله برد و ضمن غارت معابد و خزاین ثروتمند عیلام، خاکش را به توبره کشید.

بدین سان دولت عیلام در ۶۴۰ پیش از میلاد برافتاد. بخش جنوبی آن به مرکزیت شوش ضمیمه قلمرو آشور شد و بخش های شمالی به پارس ها رسید. ۸۰ سال بعد، پارس ها سلسله هخامنشی را بنیان نهادند و پایتخت زمستانی خود- شوش- را بر بقایای تمدن عیلام بنا کردند.

عیلامیان گرچه در زوایای تاریک تاریخ گم شدند، لیکن میراثی را از خود برجای نهادند که رد پایش را می توان تا دوران ساسانی (هزاره سوم تا هفتم میلادی) در فرهنگ و تمدن ایران باستان به روشنی تعقیب کرد. تمدن آنان تا حدود هفتاد سال پیش که کاوش های باستان شناسی در جنوب و جنوب غرب ایران آغاز شد، ناشناخته بود. اما به زودی آثار شگرفی از دل خاک بیرون آمد و تصویری از یک تمدن بسیار پیشرفته را پیش چشم انسان معاصر قرار داد.