جنگ های ایران و روسیه

رابطه ایران با روسیه در دوره قاجار خصوصاً در زمان زمامداری فتحعلی شاه خصمانه و حالت درگیری همیشگی داشت در زمان فتحعلی شاه دو دوره جنگ های طولانی بین ایران و روسیه در می گیرد و طی این جنگ ها دولت انگلستان با توطئه و دسیسه افكنی كوشش می كند از آشوب و درگیری به وجود آمده در ایران به نفع خود و در رسیدن به مقاصد خود بهره جوید و دولت ایران را همیشه در تعهدات بلاعمل سرگردان و منتظر نگه دارد و سرانجام نیز با همكاری و هماهنگی به نفع روسیه دو عهدنامه ننگین بر ایران تحمیل كند

• علت جنگ های ایران و روسیه

هدف اصلی روسیه دسترسی به دریای آزاد بود، علت دیگر دست اندازی روس ها به خاك قفقاز بود كه ساكنان آن خواستار خودمختاری بودند و همچنین قفقاز مركزی و جنوبی كه جزیی از خاك ایران محسوب می شد و ساكنان آن هواخواه ایران بودند. از طرف دیگر مردم مناطق قفقاز شرقی یعنی گنجه، شیروان، طالش، باكو علاوه بر مسلمان بودن، طرفدار ایران بودند و این موجب نارضایتی روس ها می شد. گرجستان نیز یكی از علل اساسی اختلاف بین ایران و روسیه بود. گرجستان ناحیه حاصلخیز سبز و خرمی است كه در دامنه كوه های قفقاز و در سواحل راست دریای سیاه واقع شده است. مردمی از نژاد آریایی از زمان های بسیار قدیم و شاید از نخستین روزهای هجرت نژاد آریایی ایرانی به نواحی امروزی در آنجا سكنی دارند و از نخستین روزهای تاریخ ایران نامشان در اسناد تاریخی ما آمده است (گرجستان در زمان آقامحمدخان به تصرف ایران درآمده بود) اما پس از ملحق شدن به روسیه فتحعلی شاه در بازگرداندن آن به تلاش های بسیاری كرد.

دوره اول جنگ های ایران و روسیه: (۱۲۲۸- ۱۲۱۸ ه. ق)

- الحاق گرجستان به روسیه (۱۲۱۵ ه. ق)

به سال ۱۲۱۵ ه. ق گئورگی حاكم گرجستان رسماً تحت الحمایگی روس ها را پذیرفت. برادر گئورگی، الكساندر چون مخالف الحاق گرجستان به روسیه بود به دربار ایران پناهنده شد. تزار روس این امر را بهانه قرار داده فرمانده خود سیتسیانف را مامور تصرف قفقاز كرد. سیتسیاتف به تفلیس حمله كرد و آن شهر را تصرف كرد. در این زمان گئورگی خان مرد و یكی از فرزندان او طهمورث به دربار ایران پناهنده شد و شاه ایران را به جنگ با روس ها تشویق كرد. فتحعلی شاه كه از الحاق گرجستان به روسیه ناراحت بود پناهنده شدن شاهزادگان گرجستانی به دربار ایران را بهانه كرد و فرمان حمله به گرجستان را صادر كرد.

•علت و بهانه جنگ های ایران و روسیه

۱- انقلاب ها و درگیری های داخلی در گرجستان.

۲- علت اساسی جنگ هم تمایل هر دو دولت ایران و عثمانی مبنی بر به تصرف درآوردن گرجستان بود.

• آغاز جنگ های ایران و روسیه (۱۲۲۸- ۱۲۱۹ ه. ق)

گنجه به سال ۱۲۱۸ ه. ق توسط سردار روسیه ژنرال سیتسیانف تصرف شد.

به رغم دفاع مردانه حاكم ایرانی گنجه (جوادخان قاجار)، خیانت ارامنه و مایوس شدن حكام قره باغ و ایروان از فتحعلی شاه سبب شد خانات ایروان به تصرف نیروهای روسیه درآیند. با تصرف این شهرها نیروهای روسیه تا حدود ارس پیشروی كردند. به محض اطلاع فتحعلی شاه از تسخیر گنجه و تسلیم ایروان و قره باغ سپاهی به فرماندهی عباس میرزا نایب السلطنه كه از همه برادران خود لایق تر بود فرستاد.

• جنگ اچمازین (۱۲۱۹ ه. ق)

عباس میرزا پس از مرتب كردن سپاه خود در آذربایجان برای سركوب محمدخان قاجار كه حكمرانی ایروان را به عهده داشت و تسلیم روس ها شده بود به آن شهر لشكر كشید. سیتسیانف فرمانده روسی برای كمك به حاكم ایروان به حوالی اچمازین مركز خلیفه ارامنه ایروان شتافت. فرمانده روسیه سه روز سپاه عباس میرزا را گلوله باران كرد چون از عهده آنها برنیامد از ادامه جنگ به صورت مستقیم خودداری كرد. در این بین محمدخان چون ضعف و ناتوانی فرمانده روسیه را از جنگ با عباس میرزا دید از عباس میرزا ولیعهد ایران تقاضای عفو و بخشش كرد. سیتسیانف به صورت غافلگیرانه خواستار آن شد كه بر سپاه ایران شورش كند و در صبح ششم ربیع الثانی ۱۲۱۹ در اچمازین برادر وی عباس میرزا ناگهان حمله برد و لشكریان ایران را از آن نقطه پراكنده كرد اما چون نیروی كمكی كه از جانب فتحعلی شاه برای عباس میرزا ارسال شده بود سیتسیانف ژنرال روسی را شكست دادند و او ناچار عقب نشینی كرد و این جنگ به پیروزی ایران منتهی شد حكمرانی ایروان همچنان در اختیار محمدخان قرار گرفت و حكمرانی نخجوان با حكم فتحعلی شاه به كلبعلی خان سپرده شد.

•جنگ سال های ۱۲۲۲-۱۲۲۰ و قتل سیتسیانف

پس از پیروزی سپاه ایران در اچمازین فرمانده روس درصدد برآمد به سواحل گیلان لشكركشی و سپس تهران را تسخیر كند و دولت ایران را تحت الحمایه روسیه درآورد. در این زمان حكمران شوشی و قره باغ تسلیم روسیه شدند. قتل ژنرال سیتسیانف فرمانده كل ارتش روسیه در این جنگ ها در ماه ذی الحجه ۱۲۲۰ قمری با خدعه حسینقلی خان و ابراهیم خان صورت گرفت و سرش را با فرستاده مخصوص چاپاری به تهران آوردند. ارتش وی هم چاره ای جز آن نداشت كه به پایگاه خود برگردد.علت تسلیم شدن حاكمان شوشی، قره باغ و گنجه به سپاه روسیه خیانت جمعی از ارامنه ساكن در این شهرها علت اصلی این نابسامانی بود. عدم مساعدت و همكاری ها و هماهنگی های اداری و حقوق دیوانی ارامنه توسط دولت ایران نیز از علل برگشتن ایشان از ایران بود. پس از این واقعه شاه ایران (فتحعلی شاه) به فرمانده خود دستور مقابله با نیروهای روسیه و تنبیه حاكمان قره باغ و شوشی را صادر كرد.مقارن رسیدن سپاه ایران به ساحل رود ارس نیروهای روسیه به عزم تسخیر كردن گیلان راهی شدند. فرمانده روسیه در تسخیر گیلان به علت روبه روشدن با مشكلات و تلفات و خسارت های زیاد ناموفق ماند.

•علت شكست سیتسیانف در جریان تسخیر گیلان

نبود بندر و لنگرهای خوب در گیلان باعث شد كشتی های بزرگ روسیه نتوانند تا ساحل پیشروی كنند و نیروی خود را در بندرانزلی پیاده كنند. در كنار این مسئله ایستادگی مردم گیلان نسبت به ارتش روسیه و همین طور نبود علوفه، آذوقه و لوازم لشكری برای سپاه روسیه باعث شد روسیه نتواند به موفقیت دست پیدا كند.

•جنگ اصلاندوز (۱۲۲۸ ه. ق)

با قتل سیتسیانف فرماندهی سپاه روسیه به عهده گودوویچ افتاد (این دوران همزمان است با فعالیت های گاردان در تقویت نظامی ایران).

گودوویچ در سال ۱۲۲۳ ه. ق به صورت ناغافل به ایروان حمله برد. اما شكت خورد و برگشت. عباس میرزا برای تنبیه سپاه روسیه از تبریز به نخجوان رهسپار شد و طی چند نبرد در اطراف شهر ایروان و دریاچه گوگچه سپاهیان روس را مغلوب كرد. در سال ۱۲۲۵ه .ق. حسین خان قاجار حاكم ایروان علیه روس ها شورش كرد و جمع زیادی از روس ها را به اسیری گرفت و عازم تهران كرد. این روزها (۱۲۲۶- ۱۲۲۵ه .ق) مقارن با خروج گاردان از ایران و ورود هیات نظامی انگلیسی به ایران است. در این زمان روس ها خواستار صلح با ایران شدند كه شرطشان این بود كه مكان های متصرفه در تصرف آنها بماند و نیز ایران به آنها اجازه عبور از داخل كشور برای حمله به عثمانی را بدهد كه دولت ایران این تقاضا را نپذیرفت. پس از ورود سرگرد اوزلی به علت رابطه دوستی كه میان انگلیس و روسیه ایجاد شده بود در پی آن شد كه بین ایران و روسیه، صلح برقرار كند و خواستار آن بود كه افسران انگلیسی كه در سپاه ایران بودند از جنگ با روسیه دست بردارند. عباس میرزا چون اصرار داشت جنگ ادامه یابد، جنگ ادامه یافت و سپاه ایران در محل اصلاندوز كنار رود ارس مقیم شدند. در این هنگام روس ها غافلگیرانه به اردوی ایران حمله كردند. اگرچه سپاه ایران مقاومت زیادی نشان دادند اما به علت اختلافاتی كه بین سپاه ایران پیش آمد، نیروهای ایرانی مجبور به عقب نشینی به سمت تبریز شدند. فرمانده سپاه روسیه پس از فتح اصلاندوز، آذربایجان را از هر دو طرف مورد تهدید قرار داد. در این زمان تركمانان خراسان شورش كردند. در این میان شاه ایران كه درصدد آماده كردن سپاهی برای سركوب نیروهای روسی بود به علت اوضاع ناآرام در چند جبهه تقاضای صلح كرد.

• عهدنامه گلستان

علل آنی عهدنامه گلستان (۲۹ شوال ۱۲۲۸ه .ق):

شكست ایران در جنگ اصلاندوز و شورش های محلی، فتحعلی شاه را مجبور به صلح با روس ها كرد. میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده و سرگور اوزلی نیز به عنوان واسطه از تهران عازم روسیه شدند. دولت روسیه نیز چون در این زمان سخت گرفتار درگیری و كشمكش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر روسیه و تقاضای صلح استقبال كرد. قرارداد صلح در قریه گلستان از محال قره باغ منعقد شد. این عهدنامه به وساطت سرگوراوزلی، نماینده روس یرملوف و نماینده تهران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ ۲۹ شوال (۱۲۲۸ه .ق) در یازده فصل امضا شد.

---