مروری بر طرح دورکاری

در طول تاریخ, کار, زندگی و تفریح, سه رکن اساسی زندگی بشر بوده اند

در طول تاریخ، کار، زندگی و تفریح، سه رکن اساسی زندگی بشر بوده‌اند. روش کار، زندگی و تفریح سنتی بشر، با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربردهای آن، در حال تغییر اساسی است. امروزه انسان‌ها در پی انجام بسیاری از فعالیت‌های روزمره خود از جمله تجارت، ارتباطات، آموزش و حتی سرگرمی در فضای مجازی هستند. فناوری اطلاعات به دلیل استفاده از سیستم‌های سریع و ارزان ارتباطی و اطلاع‌رسانی، تمامی عرصه‌های زندگی را تحت نفوذ و سیطره خود قرارداده است. یکی از کاربردهای این فناوری، استفاده از آن در حیطه اشتغال است به طوری که در حال حاضر، اشتغال به میزانی قابل‌ملاحظه تحت‌تأثیر کاربرد این فناوری قرار گرفته است. در این میان، یکی از مصادیق تحول ایجاد شده در زمینه اشتغال، ایجاد شیوه‌ای جدید برای کار کردن تحت عنوان «دورکاری» است.

تغییر در روش کار سنتی به کار از راه دور، از منزل و یا از هر جای دیگر نظیر مراکز دورکاری، نمونه ای مشخص از تغییر در روش کار سنتی است که بر اساس توسعه اینترنت، شبکه‌های گسترده در سطح جهانی، ملی، محلی و ابزار مختلف دسترسی مانند رایانه و تلفن همراه، به وجود آمده است. این روزها، موضوع کار از راه دور در ایران نیز مطرح شده است، لذا باید ابعاد مختلف آن را شناخت و پس از دقت و بررسی تمام جوانب، آن را عملی کرد. فرهنگ‌سازی و بررسی امکان پیاده‌سازی کار از راه دور در ایران، آغاز و پیاده‌سازی آن در چند وزارتخانه مورد توجه قرار گرفته و بخشنامه‌هایی نیز در این زمینه صادر شده است. ناگفته نماند که در این زمینه مطالعات و تحقیقاتی محدود در ایران صورت گرفته است.

● تاریخچه دورکاری

از اواخر سال‌های ۱۹۷۰، با پیدایش کامپیوترهای شخصی و مودم‌ها و قرار گرفتن آنها در دسترس عموم، رویای کار از راه دور به شکلی کامل‌تر به واقعیت پیوست.

«جک ام.‌نیلز» که در کتاب‌های مختلف، از وی به عنوان پدر دورکاری یاد می‌شود، اولین کسی بود که به صورت رسمی به تحقیق در این خصوص پرداخت و ایده دورکاری را برای نخستین بار در دهه ۱۹۷۰ مطرح کرد.

در دهه ۱۹۸۰ با مشکلاتی که در حوزه اشتغال اروپا به وجود آمده بود، بسیاری از افراد متخصص که کار خود را از دست داده بودند، به خویش‌فرما بدل شده و برخی دیگر نیز دورکاری را در پیش گرفتند. با این حال، دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ صنعتی جهان که در صدد افزایش بهره‌وری و ارتقای کیفیت زندگی کارکنان خود هستند، از این پدیده استقبال کرده و منافع زیادی را نصیب خود و کارکنان خویش کرده‌اند.

طی مطالعه‌ای که در ۱۹۹۹ در مورد گروهی از کارکنان شاغل به روش دورکاری صورت گرفت، مشخص شد، که ۴۷ درصد از آنها افزایش بهره‌وری، ۴۲ درصد از آنان عدم تغییر در بهره‌وری و ۱۰ درصد نیز کاهش بهره‌وری در کار خود را تجربه کرده‌اند. در پژوهشی دیگر، ۳۱ درصد به بهره‌وری بیشتر، ۵۶ درصد به عدم تغییر در بهره‌وری و ۶ درصد نیز به کاهش بهره‌وری کاری خود معتقد بوده و ۷ درصد نیز پاسخی نداده‌اند.

آمارهای دیگر نشان می‌دهند که افزایش بهره‌وری به دلیل دورکاری بین ۱۰ تا ۴۰ درصد بوده است.

● چرا دورکاری؟

در کشورهای مختلف، نگاه و انگیزه ورود به دورکاری، متفاوت است. در کشورهای توسعه‌یافته، دورکاری را ضرورتی برای زمان بروز بلایای آسمانی نظیر سیل، زلزله و تغییرات آب‌و‌هوایی ناشی از افزایش آلودگی می‌دانند. برخی از دیگر کشورها، نگران اتمام نفت، آلودگی هوا و ترافیک‌های روزافزون در شهرهای بزرگ هستند. در هر حال، انگیزه هر کشوری هرچه باشد، قطعاً موضوع آلودگی هوا و ترافیک شهرهای بزرگ یکی از انگیزه‌های مشترک برای روی آوردن به توسعه دورکاری است.

● تعریف دورکاری

دورکاری که در انگلیس از آن تحت واژه Teleworking و در امریکا Telecommuting یاد می‌شود حرفه یا شغل نیست بلکه شیوه یا تکنیکی برای کار کردن در محیطی خارج از اداره است.

این شیوه یا تکنیک، به شاغل اجازه می‌دهد که بدون نیاز به حضور در اداره، تکالیف و وظایف حرفه‌ای خود را به دور از بروکراسی‌های سنتی، در هر زمان و مکانی که بخواهد، با انعطاف‌پذیری بیشتری انجام دهد.

دورکاری، نوعی مدیریت جدید محسوب می‌شود. در این طرح، ارتباطی جدید بین کار – کارمند و کارمند – مدیر برقرار می‌شود، به طوری که کارمند به جای حضور در اداره و انجام کار، کار تعریف شده برای خود را در خارج از محیط سنتی کار انجام می‌دهد و مدیر به جای نظارت بر کارمند در اداره، کنترل‌های لازم را از طریق فرایندهای الکترونیکی و از هر مکانی که بخواهد، انجام می‌دهد. به طور کلی، دورکاری مفهومی به شدت گره خورده با تکامل و توسعه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات است.

● مزیت‌های دورکاری

اجرای طرح دورکاری، مزایایی بالقوه در سطح فردی، سازمانی و ملی ایجاد خواهد کرد. شرکت‌ها و سازمان‌ها، با طراحی و اجرای هوشمندانه آن می‌توانند این فرصت‌ها را از بالقوه به بالفعل تبدیل کنند.

الف - مزایای فردی کار از راه دور

در این بخش، تنها به مزایائی اشاره می‌شود که پس از اجرای طرح دورکاری، عاید فرد دورکار می‌شود به دلیل همین مزایا، روش دورکاری در مقایسه با روش‌های سنتی، از جذابیت بیشتری برخوردار می‌شود.

▪ منعطف‌سازی ساعات و شرایط انجام کار

▪ کاهش زمان رفت‌و‌آمد و هزینه سفر کاری

▪ ایجاد تعادل بین کار و زندگی

▪ مدیریت بهتر انجام کار اداری و مسئولیت خانوادگی

▪ کاهش استرس و فشارهای روحی ناشی از محیط کار و تعاملات اجتماعی روزمره

▪ زمان بیشتر برای تفریح و شرکت در مجامع مختلف عمومی

▪ فرصت اشتغال برای معلولین

ب - مزایای سازمانی کار از راه دور

هنگامی که سازمان‌ها برای بقای خود می‌جنگند و فشار روزافزونی را برای کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری متحمل می‌شوند، طرح دورکاری در صورت امکان اجرا، مزایای زیر را به ارمغان می‌آورد:

▪ کاهش مشکلات مرتبط با کنترل حضور و غیاب کارکنان

▪ توجه به نتیجه کار و نه ساعات حضور

▪ افزایش قدرت سازمان‌ها در انتخاب بهینه نیروی کار متخصص و توانمند

تا دیروز، سازمان‌ها ناگزیر بودند کار را به یکی از متخصصان همان شهر بسپارند، اما امروزه می‌توانند کار را به روش از راه دور، به هر متخصصی که توانایی‌ها و قابلیت‌های بیشتری دارد، بسپارند که این خود تحقق نظام شایسته‌سالاری است.

▪ عدم نیاز به فضای اداری بزرگ، پارکینگ و ...

▪ کاهش هزینه‌های سربار (آب و برق، ‌گاز، تلفن و ...)

▪ افزایش بهره‌وری سازمان بر اثر افزایش کارایی کارکنان (استرس کمتر)

پ - مزایای اقتصادی و اجتماعی کار از راه دور

با صنعتی شدن جوامع و شکل‌گیری و رشد روزافزون شهرها، معضلاتی همچون آلودگی هوا، ترافیک،‌ هجوم مهاجرین به شهرهای بزرگ و ... در سطح ملی، بیش از پیش نمایان شده است. اجرای طرح دورکاری، یکی از راهکارهایی است که برای کاهش این معضلات در دستور کار دولت‌ها قرار گرفته است. تعدادی از مزایای اجرای این شیوه از دیدگاه اقتصادی و اجتماعی عبارتند از:

▪ کاهش ترافیک درون‌شهری و مشکلات ناشی از آن نظیر آلودگی هوا و محیط‌زیست

▪ کاهش رشد جمعیت شهرهای بزرگ

▪ کاهش هجوم نیروی کار به شهرهای بزرگ برای دست‌یابی به موقعیت‌های کاری بهتر

▪ ایجاد فرصتی مناسب برای اشتغال زنان زیرا در بسیاری از خانواده‌ها، کار زن در خارج از خانه، به دلایل مختلف امکان‌پذیر نیست.

▪ فراهم آمدن موقعیت کاری برای کسانی که ناتوانی جسمی یا بیماری خاص دارند

● چالش‌های پیش روی طرح دورکاری

فرسایش فرهنگ کار، یکی از چالش‌های دورکاری است که از قطع ارتباط کارمندان با محیط کار و همکاران، ناشی می‌شود و صدماتی جبران‌ناپذیر به سازمان و کارمندان می‌زند. دیگر چالش‌های اجرای این طرح عبارتند از:

▪ نیاز به سرمایه‌گذاری برای ایجاد فضای کاری در خانه

▪ اختلاط هزینه کار با هزینه‌های شخصی

▪ تعرض کار به محیط خانه

▪ ضرورت توانایی استفاده از رایانه

▪ نگرانی دورکار به دلیل جدایی از اجتماع و ابهام در امنیت شغلی

▪ نیاز به پشتوانه قانونی مناسب

▪ امنیت و مالکیت اطلاعات

▪ نیاز به بستر ارتباطات شبکه‌ای و سخت‌افزاری

▪ مدیریت عملکرد

● دورکاری در چه مشاغلی مناسب است؟

تمامی افرادی که کارشان مستلزم تفکر و نوشتن و یا مشاغلی است که محمل انجام آن IT و ICT بوده و در واقع به نوعی رایانه‌محور است، امکان کار از راه دور یا انجام کار به شیوه دورکاری را دارند. فهرستی از این نوع مشاغل عبارتند از: مشاغل IT نظیر: برنامه‌نویسی، طراحی صفحات وب، ‌طراحی گرافیکی، خدمات اطلاع‌رسانی، تحلیلگر اطلاعات، ثبت‌کننده اطلاعات، مهندسین، انیمیشین‌سازی، ویراستاری، تولید محتوای چندرسانه‌ای، خدمات تبلیغی، بخش خدمات مشتریان، بازرس، خبرنگار و روزنامه‌نگار، ناظر مالی و بازرس، مترجم، نویسنده، ‌فروش و بازاریابی، ‌مشاوره، حسابداری، دفتردار، تایپیست، ‌کارپرداز، کارهای طراحی و محاسبات در علوم مهندسی نظیر محاسبه و طراحی سازه در مهندسی عمران، طراحی ماشین‌آلات در مهندسی مکانیک و نظایر آنها.

● دورکاری در چه مشاغلی مناسب نیست؟

مشاغل واجد یک یا چند ویژگی زیر، برای دورکاری مناسب نیستند:

▪ شاغلین آنها باید در تمامی اوقات حضور فیزیکی داشته باشند

▪ ضرورت ارتباط چهره‌به‌چهره با سرپرستان، همکاران و یا ارباب‌رجوع، وجود دارد

▪ می‌بایستی به منابعی دسترسی داشته باشند که امکان خروج و حرکت دادن آنها به بیرون از محل کار، وجود ندارد

▪ مسائل و جنبه‌های امنیتی آنها، از بردن کار به بیرون از سایت و محل اصلی و قانونی کار مانع می‌شود.

● نگرانی‌های معمول کارفرما

کارفرمایان، به عنوان یکی از ذینفعان اجرای این طرح، نگرانی‌های خاص خود دارند که عمدتاً از فقدان قوانین و کاهش میزان نظارت بر کارکنان ناشی می‌شود. تعدادی از نگرانی‌های معمول کارفرمایان عبارتند از:

▪ ترس مدیران و عدم شناخت آنها از دورکاری

▪ نگرانی از نبودن قوانین و مقررات کافی در سطح ملی و سازمان

▪ کارمند،‌کار را شخصاً انجام ندهد

▪ کارمند، همیشه در دسترس نباشد

▪ کارمند به محض یافتن کار جدید، مشغول انجام آن شود

▪ کارمند، کار انجام شده را در اختیار دیگران قرار دهد یا بفروشد

● نگرانی‌های معمول دورکار

دل‌مشغولی‌های فرد دورکار در زمینه اجرای طرح، عمدتاً از کمبود قانون و پوشش تأمین اجتماعی و همچنین امنیت شغلی ناشی می‌شود. فهرست این نگرانی‌ها عبارتند از:

▪ نگرانی در مورد شغل دائمی خود

▪ دشواری پذیرش دورکاری به عنوان کار رسمی

▪ نگرانی در مورد تأمین اجتماعی

▪ نگرانی در مورد قوانین حمایتی دولت

▪ نگرانی در مورد ساعات اضافه‌کاری

▪ نگرانی در مورد جدایی از اجتماع

● چگونگی پیاده‌سازی دورکاری

▪ تشکیل کمیته‌ای به نام دورکاری یا کار از راه دور با حضور تمامی تخصص‌‌های درگیر نظیر: IT، منابع انسانی، آموزش، مدیریت ریسک، لجستیک، روابط عمومی، مالی، حراست و ...

▪ امکان‌سنجی کار از راه دور و آنالیز سود و زیان ناشی از اجرای طرح

▪ انتخاب نمونه‌ای کوچک با زمان‌بندی مشخص برای اجرای آزمایشی طرح

▪ تدوین سیاست‌ها، مقررات و برنامه‌های کار از راه دور

منافع سازمانی و کارکنان را با در نظر گرفتن شرایط خانوادگی دورکار، فناوری‌های مورد نیاز او، تعمیر و نگهداری تجهیزات و خطوط ارتباطی، برنامه زمان‌بندی کاری، ایمنی محیط کار دورکار، بیمه، آموزش به روز دورکار، بودجه مورد نیاز مالی و سایر موارد خوب دیده شوند.

▪ اجرای گسترده‌تر طرح در سطح سازمان یا شرکت

● نگاهی به طرح دورکاری در ایران

این طرح در ابتدای ۱۳۸۹ از سوی وزارت کار مطرح و در خرداد ماه همان سال، آئین‌‌نامه دورکاری یا «تله ورکینگ» در دولت تصویب و از سوی رئیس جمهوری ابلاغ شد.

در این طرح، بر طبق آئین‌نامه تنظیمی دولت برای دورکاری، قرار است بخشی از مشاغلی که قابلیت انجام در خارج از محیط کار را دارند به کارکنان منتقل شود و کارکنان ادارات و سازمان‌های دولتی، آنها را در هر زمان و هر مکانی که بخواهد انجام داده و به اداره متبوعه ارسال کنند. در این زمینه، نحوه پرداخت به کارکنان بر اساس کاری خواهد بود که انجام می‌شود. اضافه کار و امکانات دیگر نیز برای تشویق کارکنان در آئین‌‌نامه پیش‌بینی شده است.

یکی از مهم‌ترین مواردی که در دورکاری مطرح می‌شود، فراهم بودن امکان استفاده از سیستم‌های الکترونیک است به نحوی که افراد بتوانند از طریق اینترنت، با اداره و سازمان خود ارتباط داشته باشند. دولت در این زمینه قول برقراری اینترنت پرسرعت برای منازل کارکنان دورکار را داده است.

● مزایای طرح دورکاری در ایران

با فراهم شدن بستر تکنولوژی و اجرای طرح دورکاری، فرصت‌هایی در سطح ملی نمایان می‌شود که استفاده از آن به نوعی برای جامعه ما به ضرورت تبدیل شده است. توجه به این واقعیت که در کشور ما افزون بر ۶۰ درصد از قبول‌شدگان کنکور خانم‌ها هستند و فرهنگ ما نیز برای نقش زن در منزل و تربیت فرزندان اهمیت زیادی قائل است، دورکاری فرصت حضور انجام مشاغل رسمی و همچنین استفاده از توانایی و تخصص این خیل عظیم از جامعه را فراهم می‌سازد.

با اجرای طرح دورکاری، مشکل آلودگی محیط‌زیست در شهرهای بزرگ نظیر تهران که در ۱۳۸۹ باعث تعطیلی ادارات و شرکت‌ها شد، کاهش می‌یابد. همچنین باعث کاهش حجم ترافیک در سطح شهر شده و علاوه بر اتلاف گسترده منابع، به هدرروی روزانه و مستمر وقت کارکنان در مسیر رفت‌و‌آمد به محل کار می‌انجامد. از دیگر وظایف دولت‌ها، عدالت در فراهم‌سازی فرصت‌های شغلی است. توسعه این‌گونه مشاغل، علاوه‌بر اینکه مانعی در برابر مهاجرت بی‌رویه به شهرهای بزرگ می‌شود، به تمرکززدایی در این شهرها انجامیده و برای افراد معلول نیز فرصت‌های شغلی مناسب فراهم می‌سازد.

● دلایل مطرح شدن دورکاری در ایران

دلایل وزیر کار و امور اجتماعی که باعث مطرح شدن دورکاری شده‌اند، عبارتند از:

▪ افزایش روزافزون مسافرت‌های کاری درون‌شهری

▪ ترافیک‌های سنگین صبحگاهی و عصرگاهی

▪ افزایش هزینه‌های رفت‌و‌آمد افراد به محل کار و برعکس

▪ اتلاف زمان افراد برای رسیدن به محل کار

▪ ایجاد آلودگی در شهرها بویژه شهرهای بزرگ

▪ افزایش زمان حضور افراد در منازل

● برترین کشورهااز نظر پیاده‌سازی طرح دورکاری

بر طبق آمارهای اتحادیه اروپا، فنلاند در بین تمام کشورهای عضو این اتحادیه، رتبه اول دورکاری را به خود اختصاص داده است.

فنلاند اولین کشور دنیاست که دسترسی به اینترنت پرسرعت را وارد مبانی حقوق بشر کرده و امکان استفاده از اینترنت حداقل یک مگابیت بر ثانیه را حق مسلم تمام شهروندان خود می‌داند. از اول جولای ۲۰۱۰، ۹۶ درصد از شهروندان این کشور به اینترنت خانگی پرسرعت دسترسی یافته‌اند. این کشور در تلاش است تا سال ۲۰۱۵، اینترنت پرسرعت با پهنای باند ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه را در اختیار تمام شهروندان خود قرار دهد. بر اساس این آمار، استفاده از فناوری اطلاعات در اشکال مختلف، اولین شرط موفقیت این کشور در توسعه دورکاری بوده است. ۱۶/۸ درصد از نیروی کار فنلاند از شیوه دورکاری مبتنی بر زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده می‌کنند.

در ژاپن، با فراهم شدن بستر اجرای طرح دورکاری تا سال ۲۰۱۰، آمار افرادی که با این شیوه از کسب‌و‌کار مشغول به کار شده‌اند، به حدود ۱۳ میلیون نفر رسیده است. در این کشور، دورکاری، منافعی نظیر توسعه و حیات بیشتر نواحی روستایی و محلی، کاهش مشکلات شهری، کاهش مسائل زیست‌محیطی، افزایش بهره‌وری، کاهش هزینه تجهیزات و تسهیلات و بهبود روابط خانواده و تعادل بین کار و زندگی را برای ذینفعان (دورکار، کارفرما و دولت) داشته است.

● نتیجه‌گیری و پیشنهاد

برای پیشرفت دورکاری، پیش از هر چیز باید نظام بروکراسی سنتی را تغییر داده و زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات را توسعه داد.

افزایش پهنای باند و سرعت اینترنت، اولین گام در ترویج و توسعه دورکاری در ایران است و اگر بخواهیم به موفقیت طرح‌هایی نظیر دورکاری امیدوار باشیم، اولین گام، آشناسازی خانواده‌ها با اینترنت و فضای مجازی است زیرا هم‌اکنون ضریب نفوذ اینترنت در کشور ما کمتر از ۲۰ درصد است.

فرهاد سینائی

کاظم جعفری (معاونت توسعه و بهبود کسب‌وکار ساپکو)

منابع

۱ . سایت اخبار دورکاری www.dorkarinews.com

۲ . دورکاری، بایدها و نباید‌ها (دکتر علی‌اکبر جلالی)

۳ . گزارش ۲۰۱۰ Telework

۴. www.ictpress.ir

۵ . Telework America Survey-۲۰۰۰ and CO Telework Coalition