مفهوم و آثار بیعت رای مردم

حضرت علی ع در غدیر خم به امامت منصوب شد, ولی پس از قتل عثمان, مردم باید از او اطاعت می کردند و همین اطاعت مردم , به وی قدرت و حاکمیت بالفعل می داد و با این بیان , قدرت امام , مولود اطاعت مردم شد

حضرت علی (ع) در غدیر خم به امامت منصوب شد، ولی پس از قتل عثمان، مردم باید از او اطاعت می کردند و همین اطاعت مردم ، به وی قدرت و حاکمیت بالفعل می داد و با این بیان ، قدرت امام ، مولود اطاعت مردم شد.

● اساسا بیعت چیست و چه لزومی دارد ؟

جواب :

بیعت بمعنای رای اعتماد و انتخاب و رسمیت دادن به زمامداری کسی است که با او بیعت می کنند ۱ ؛ که پس از بیعت ، او قدرت پیدا می کند و نیروهای اجرایی را بدست و می تواند اوامر حکومتی صادر و اجرا نماید و قبل از بیعت چنین قدرتی ندارد اگر چه قبلا به خلافت منصوب شده باشد .

اگر امام علی (ع ) در زمان عثمان فرمان صادر می کرد که از تبعید ابوذر جلوگیری کنند ، کار لغوی بود ، چون قدرت اجرایی نداشت .

اطاعت مردم از امام ، فرع اینست که او اوامر حکومتی صادر کند و پیش از بیعت و بدست گرفتن قدرت ، او نمی تواند اوامر حکومتی صادر کند و از اینرو موضوع اطاعت مردم منتفی است .

بنابر این در درجه اول ، بیعت است و در درجه دوم ، حصول قدرت و در درجه سوم ، صدور اوامر حکومتی و در درجه چهارم ، اطاعت مردم ؛

و این اطاعت بمعنای عمل کردن به فتواهای امام علی (ع) نیست ، زیرا در زمان خلفا ، نیز به فتواهای او عمل می کردند . بلکه اطاعت بمعنای اجرای اوامر حکومتی آن حضرت است که پس از بیعت و قدرت یافتن ، چنین اوامری صادر می کند و مردم اطاعت می کنند ، نه قبل از آن .

بنابراین تا بیعت و رای مردم نباشد ، حاکمیت امام در خارج تحقق نمی یابد و نمی تواند اعمال ولایت کند و جامعه اسلامی را اداره نماید . و این شبیه رای مردم به رئیس جمهور است که پس از احراز اکثریت آرا ، قدرت و حاکمیت می یابد و اوامر حکومتی صادر می کند و قبل از آن چنین قدرتی ندارد و چنین اوامری صادر نمی کند .

عمار یاسر که می گوید :

" ... فاخترنا علیا خلیفه و رضیناه اماما ... " ۲

منظورش اینست که ما علی (ع) را بعد از قتل عثمان بعنوان خلیفه و امام برگزیدیم و با او بیعت کردیم و با این بیعت و رای خود ، به حاکمیت او عینیت دادیم و قدرت حکومت را به وی سپردیم تا امت اسلامی را اداره کند .

این حقیقت ملموس را همه درک می کنند که هرکس را اکثریت مردم به زمامداری برگزینند و پشتیبانش باشند ، حاکم می شود ؛ زیرا نیروی اصلی جامعه ، خود مردم هستند ...

در سخنان پیشوایان دین نیز ، به این حقیقت اشاره شده است :

۱- از رسول خدا (ص) روایت شده است که :

" ... و ان تولوها علیا تجدوه هادیا مهدیا ... " ۳

" اگر شما ، ولایت را به علی بدهید او را راهنمای هدایت شده ای خواهید یافت . "

۲- از رسول خدا (ص) روایت شده است که به حضرت علی (ع) فرمود :

" ... فان ولوک فی عافیه و اجمعوا علیک بالرضا فقم فی امرهم و ان اختلفوا علیک فدعهم و ما هم فیه فان اله سیجعل لک مخرجا ... " ۴

" .. اگر مردم بدون درگیری ولایت را به تو دادند و همه نیروها به آن راضی شدند ، حکومت را قبول کن و اگر اختلاف کردند آنان را رها ساز و به حال خود واگذار که خدا برای تو راه خلاصی قرار خواهد داد ... "

۳- امام حسن (ع) ضمن نامه ای به معاویه نوشت :

" ... ان علیا لما مضی لسبیله ولانی المسلمون الامر من بعده ... " ۵

" .. پس از درگذشت پدرم علی (ع) ، مسلمانان ولایت امر را به من دادند . "

این نقلها بطور واضح می گوید :

این نیروهای مردم هستند که به ولایت و حاکمیت امام تحقق و عینیت می دهند .

● اثر تکوینی بیعت مردم با امام علی (ع)

بیعت اکثریت مردم با امام علی (ع) ، یک اثر طبیعی و تکوینی داشت و آن حصول قدرت متمرکز و مردمی برای امام بود که در پرتو آن حکومت را بدست گرفت .

سوالی که مطرح است ، اینست که این رای و بیعت مردم چه اثر تشریعی و قانونی داشت که امام و اسلام آن را قبول دارند و می تواند دلیل بر اعتبار رای اکثریت در مورد ولایت رهبر در زمانهای دیگر باشد ؟

جواب در سخنان حضرت امام علی (ع) منعکس بوده که ذیلا به بعضی از آنها اشاره می کنیم :

● آثار شرعی بیعت و رای مردم به امام

۱- امام علی(ع) بین والی و رعیت ، یعنی بین خودش و مردم ، حقوق متقابل قائل شده است :

" ... حق شما بر من اینست که درباره شما خیرخواهی کنم و درآمد بیت المال شما را زیاد نمایم و حق من بر شما اینست که به بیعت خود وفا کنید و در حضور و غیاب ، برای حکومت من خیرخواهی نمایید ... " ۶

و یا جایی دیگر می فرماید :

" ... خدا بواسطه ولایت امر شما ، برای من بر شما ، حقی قرار داده و متقابلا برای شما بر من ، حقی قائل شده است و در میان حقوق اجتماعی ، بزرگترین حق ، همان حق والی بر مردم و حق مردم بر والی است ... "۷

امام علی (ع) که زبان اسلام است و احکام خدا را بیان می کند ، این حقوق متقابل را آثار شرعی بیعت مردم با آن حضرت می داند . زیرا امام قبل از بیعت مردم ، والی و زمامدار بالفعل نبود ، تا از مردم اطاعت و فای به بیعت بخواهد ... بنابر این وجوب رعایت حقوق متقابل حاکم و مردم ، که حکم شرع است از آثار رای و بیعت مردم است .

۲- امام علی (ع) در خطبه شقشقیه ، رای مردم را برای خود تکلیف آور دانسته و فرموده است :

" حضور نیروهای انبوه مردمی و پشتیبانی آنها از من ، مرا مکلف ساخته که زمامداری را بپذیرم و به داد مظلومان برسم و گرنه مسئولیت خلافت را قبول نمی کردم . حضور نیروهای مردمی ، حجت خدا را بر من تمام کرد و واجب شد به تعهدی که خدا از علما گرفته است تا داد مظلوم گرسنه را از ظالم شکمخوار بستانند ، عمل کنم و مظلومان را به حقشان برسانم ؛ از اینرو زمامداری را پذیرفتم تا با قدرت حکومت ، این وظیفه الهی را انجام دهم ... "۸

می بینیم که امام ، تمام شدن حجت خدا و منجز شدن حکم و تعهد الهی را مولود رای اکثریت مردم می داند و این دلیل است که رای اکثریت مردم دارای اثر شرعی است و این اثر شرعی در ۲۵ سال انزوای سیاسی امام نبود ، چون رای اکثریت مردم نبود .

۳- امام علی (ع) در چند مورد برای باطل کردن ادعای ناکثین که گفته بودند : " علی بر خلاف رای و رضای مردم ، حکومت را از امت ربوده است "

به رای و بیعت آزادانه و عاشقانه مردم با آن حضرت استدلال کرده است . ۹

اگر رای اکثریت اثر شرعی نداشت ، باید امام برای ابطال ادعای ناکثین ، بی اعتبار بودن رای اکثریت را برای مردم بیان نماید ، نه اینکه بیعت و رای مردم را تکیه گاه حکومت خود معرفی کند و به آن استناد جوید.

محمد صالحی

زیرنویسها :

۱- به مطالب زیر مراجعه شود :

" نحوه شکل گیری حکومت پیامبر در مدینه " – http://mahsan.parsiblog.com/Posts/۶۴۶/

" فرق بین نبوت و ولایت " - http://mahsan.parsiblog.com/Posts/۶۴۸/

۲- بهج الصباغه ، ج ۶ ، ص ۱۲۹

۳- شرح ابن ابی الحدید ، ج ۱۱ ، ص ۱۱

۴- کشف المحجه از ابن طاووس ، ص ۱۸۰

۵- صلح الحسن ، ص ۸۲

۶- نهج البلاغه ، خطبه ۳۴

۷- نهج البلاغه ، خطبه ۲۰۷

۸- نهج البلاغه ، خطبه ۳

۹- نهج البلاغه ، خطبه های ۱۳۷ و ۱۷۱ و ۲۲۱

منبع : کتاب " ولایت فقیه ، حکومت صالحان " – ص ۶۷ تا ۷۱– مرحوم آیه اله صالحی نجف آبادی